Владата во март годинава мошне амбициозно го најави својот прв акциски план за борба против корупција, инаку дел од пошироката владина агенда „Акција 21“. На истекот на календарската година вицепремиерот за борба против корупцијата Љупчо Николовски е задоволен од исполнувањето на планот. Но, истражувањето на „360 степени“ покажува дека некои од клучните заложби се само делумно спроведени
„Повеќе нема недопирливи, Владата и граѓаните се на истата страна во борбата против корупцијата“ – така гласеше насловот на соопштението кое Владата го објави на 2 март годинава, по заедничката прес-конференција на која премиерот Зоран Заев и вицепремиерот Љупчо Николовски го претставија планот за борба против корупцијата на извршната власт. А меѓу ветувањата во планот беа дека обвинителствата ќе добијат пари и повеќе вработени во истражните центри, дека државата подобро и полесно ќе запленува криминално стекнат имот, дека инспекциите уште на терен електронски ќе изготвуваат решенијата за потоа да нема „пиши-бриши“ казни.
Споменатите, но и многу други заложби и ветувања беа поделени во 18 точки. Во секоја точка, пак, беа опишани проблемите од одредена област која треба да се подобри, заедно со мерките и активностите кои би требало да бидат преземени.
ШТО СОДРЖИ ПЛАНОТ:
1. Екипирање и дигитализација на ЈОРСМ
2. Дигитализација на матичните книги
3. Усогласување на законодавството во областа на дигитализацијата
4. Национална платформа за интероперабилност
5. Е-инспектор
6. Конфискација на имот
7. Управни и надзорни одбори
8. Измени на Законот за спречување корупција
9. Овластени лица за прием на пријави од укажувачи
10. Јавни набавки
11. Користење на службените возила
12. Подготовка на годишна антикорупциска програма
13. План за изменување на прописите за административни службеници
14. Централна база за издавање лиценци и дозволи
15. Координација на институции
16. Систем за следење предмети и претставки
17. Етички кодекс за административни службеници
18. Регистар на државна помош
За да го тестираме остварувањето на планот, сепак, одбравме да го провериме исполнувањето само на неколку точки бидејќи целосната анализа го надминува обемот што може да биде претставен во новинарски текст.
Крајниот заклучок од нашата анализа е дека голем дел од ветените активности се започнати, ама најчесто не се и завршени.
Да беше планот семафор, ќе трепкаше жолто
Точките кои ги избравме се: екипирањето и дигитализацијата на јавните обвинителства, дигитализацијата на матичните книги, системот е-инспектор, конфискацијата на имот и темата управни и надзорни одбори. Генерално, од избраните точки, највидлив напредок има во заложбите за воведување ред во управните и надзорните одбори, додека релативно бавно оди реформата поврзана со инспекциите.
Заеднички проблем во исполнувањето на голем број од активностите, се чини, е што тие ја имаат почнато или поминато регулаторната фаза. Ама, допрва треба да почне нивната реализација на терен.
Допрва ќе се екипираат истражните центри во обвинителствата
Планот во делот на зајакнување на капацитетите на јавните обвинителства предвидува повеќе мерки, но клучно – повеќе пари и вработувања во истражните центри. Во самиот план се препознава дека иако земјата има 23 јавни обвинителства, само четири од нив имаат свои истражни центри. А и тие што постојат ниту имаат доволно кадар ниту се дигитализирани.
Од одговорите од Јавното обвинителство на РСМ и од вицепремиерот Николовски, сепак, не може да се донесе недвосмислен заклучок – што е спроведено, а што не. Од канцеларијата на државниот јавен обвинител Љубомир Јовески ни објаснија дека истражниот центар во обвинителството за гонење организиран криминал постои од 2011 година, додека преостанатите (во Скопје, Тетово и Куманово) се формирани во 2018 година. За бројноста на кадарот, добивме информација дека во истражните центри, во моментов, работат 16 припадници на правосудната полиција (кадри од МВР и Управата за финансиска полиција), девет јавно-обвинителски соработници и 13 истражители од бившото СЈО. Од одговорите не можевме да извлечеме заклучок – колку точно биле ангажирани во 2021 година, односно со колку вработени биле засилени истражните центри по донесувањето на владиниот план.
Но, од Јавното обвинителство велат дека постојано работат на подобрување на состојбата, повикувајќи се притоа на помошта од странство.
„Јавното обвинителство континуирано вложува напори за целосно екипирање на истражните центри и нивно опремување согласно потребите. Воедно, во тек е ИПА-твининг проект: Градење на институционалниот капацитет на истражниот центар. Цел на проектот е подобрување на ефикасноста и делотворноста на кривичната правда преку ефикасно функционирање на истражните центри, кои вклучуваат истражители од различни профили и спроведуваат брзи, транспарентни и ефикасни предистражни и истражни постапки во спречувањето на криминалот. Преку проектот се очекува унапредување на целосното спроведување на Законот за кривичната постапка во поглед на воспоставувањето ефикасни истражни центри во Основното јавно обвинителство за гонење организиран криминал и корупција и основните јавни обвинителства со проширена надлежност кои имаат најголем број случаи, а со цел постигнување ефикасни и мултидисциплинарни истраги кои ќе обезбедат цврсти докази за обвиненијата и нивното претставување“,
велат од ЈОРСМ за „360 степени“.
Вицепремиерот Николовски, пак, вели дека веќе е започната дигитализацијата и екипирањето на ЈОРСМ, но, како што наведува, потребна е истовремена и координирана измена на неколку закони заради искористување на капацитетите на системите со кои управува Министерството за информатичко општество и администрација (МИОА), а во насока на олеснување на постапките што ги водат граѓаните пред надлежните органи, но и со цел автоматизиран процес на издавање акти, кој значи и пократко време на чекање на одреден документ.
„Со предлог-буџетот за 2022 година беше предвидено зголемување на целиот буџет на ЈОРСМ, а дополнително се предвидени 71 вработување на јавно-обивнителски службеници и 17 унапредувања. Кај капиталните расходи буџетот е зголемен 24,4 отсто за набавка на информатичка, мрежна и друга опрема, како и замена на постојната“,
објаснува тој.
Од она што може да се провери, факт е дека ЈОРСМ за следната година ќе има буџет од околу 10,8 милиони евра. Тоа е зголемување за околу 16 проценти, споредено со ребалансиранот буџет на институцијата за 2021 година. Дали тие плус пари ќе бидат искористени за истражните центри или за нешто друго ќе види во текот на годината.
Сомнителен тендер на стартот на реализацијата на дигитализацијата на матичните книги
На спроведувањето на втората точка од планот, дигитализација на матичните книги и издавање електронски изводи, годинава се работело активно. Всушност, тендерот за дигитализација беше распишан во јануари годинава, а договорот беше склучен во почетокот на март, односно пред Владата да го објави својот план за борба против корупцијата. Згора на сè, активноста почна не баш блескаво. Тендерот за дигитализацијата, во вредност од половина милион евра, го доби компанијата „Новатек инв“, формирана само еден месец пред објавувањето на огласот и тоа како единствен понудувач. Така, оваа антикорупциска активност во владиниот план и самата стана цел на „истрага“, но на Антикорупциската комисија.
На прашање од „360 степени“ за тоа каков е расплетот на овој случај, од Управата за водење матични книги велат дека набавката за дигитализација на матичните книги, согласно годишниот план за јавни набавки на Управата, е успешно реализирана. Внесени се, како што велат, 550 000 записи и скенирани се 300 000 записи од матичните книги на родени, венчани и починати.
„Воведувањето целосна електронска евиденција на матичните книги на родени, венчани и починати е процес кој стратегиски треба да биде завршен до 2023 година. Во буџетот за 2022 година се предвидени средства за дигитализација на матичните книги. Електронски изводи се достапна на uslugi.gov.mk и тие се издаваат веќе подолг временски период“,
велат од Управата.
Вицепремиерот Николовски, пак, вели дека Управата за водење на матичните книги има извршено целосна интеграција на податоците од матичните книги на родени, венчани и почината во Централниот регистар на население и има обезбедено издавање изводи од матичните книги преку Националниот портал за електронски услуги и за преземените активности ја има информирано Владата. Законот за матична евиденција, вели, е веќе во процедура за имплементирање на соодветните измени и дополнувања и тој е веќе објавен и на ЕНЕР.
Се подготвуваат законски измени за конфискација на имот
Точката шест од планот предвидува донесување Стратегија за јакнење на капацитетите за водење финансиски истраги и конфискација на имот 2021-2023 година, како и формирање национална комисија за оваа цел. Од изјавата на вицепремиерот Николовски може да се заклучи дека оваа точка, главно, е спроведена во нормативниот дел, но дека допрва следува нејзина практична реализација и донесување на главните закони.
Николовски набројува дека Владата на 13 јули 2021 година ја усвои Стратегијата за јакнење на капацитетите за водење финансиски истраги и конфискација на имот, која, како што вели, ги дефинира мерките што ќе се преземаат во периодот од 2021 до 2023 година. Основна заложба, нагласува, е наведената стратегија да придонесе за зајакнување на капацитетите на националните институции, како и на нивната координација во следењето на протокот на пари, како и откривање на можно прикривање и пренесување на нелегално стекнат имот.
„Како дел од активностите утврдени во Планот за борба против корупција, нејзината имплементација ќе придонесе кривичните истраги да резултираат со конфискација на имот и имотна корист, со што ќе се зајакне ефикасноста во борбата против организираниот криминал и корупцијата. Согледувајќи го значењето на предвидените мерки, стратегија ја препознава клучната улога на Националната комисија за следење на имплементацијата на стратегијата и акцискиот план, која треба да биде гарант за целосно и навремено исполнување на утврдените активности“,
вели тој.
Не може да се заобиколи фактот дека дел од заложбите во актуелниот антикорупциски план се пренесени од претходни години. За целиот механизам да почне да функционира требаше прво да биде избрана националната комисија, која извршната власт веќе неколку години не успеваше да ја комплетира. Сепак, Владата го направи тоа на седницата на 26 октомври 2021 година, а одлуката е објавена во „Службен весник“ на 1 ноември 2021 година. Претседателот, заменик-претседателот и секретарот на комисијата се номинирани од кабинетот на Николовски. Членовите и нивните заменици се претставници од: Јавното обвинителство, Основен кривичен суд – Скопје, МВР, Царинска управа, Управа за финансиска полиција, Управа за финансиско разузнавање, Управа за јавни приходи, Министерство за информатичко општество и администрација, Министерство за правда, Агенција за управување со одземен имот, Канцеларија за поврат на имот и од Академија за судии и јавни обвинители.
„Националната комисија во координација со институциите кои имаат номинирано нивен член и заменик член досега имаат спроведено неколку активности. Со цел унапредување на казнено-правната рамка за водење на финансиските истраги и конфискацијата на имот, работна група формирана од Министерство за правда веќе активно работи на измена и дополнување Кривичниот законик во делот на проширување на каталогот на кривични дела за кои може да се примени институтот проширена конфискација, бидејќи со моменталното законско ограничување во однос на кривичните дела за кои може да се примени институтот проширена конфискација се остава можност голем нелегално стекнат имот префрлен на трети лица и понатаму да не биде предмет на истрага, мерка за привремено обезбедување, а со тоа и конфискација што повторно влијае на ефикасноста на системот за финансиски истраги“,
вели Николовски.
Тој посочува дека Министерство за правда има оформено и работна група која, исто така, работи и на измена на Закон за кривична постапка, во однос на спроведување паралелна финансиска истрага и во однос на привремените мерки за обезбедување имот и конфискацијата на имот и имотна корист.
Законите за „средување“ на управните и надзорни одбори стигнаа до Собранието
Следната точка од планот предвидува ограничување на бројот на членови на управни и надзорни одбори и утврдување прецизни услови за тоа кој може да биде избран на овие функции. Факт е дека Владата повлече сериозен чекор по ова прашање и усвои предлог-измени на Законот за јавните претпријатија, така што бројот на членови на управен одбор, како што вели Николовски, се намалува на седум за јавните претпријатија основани од Владата, Градот Скопје и од општина во која живеат над 50 000 жители, а управниот одбор на јавно претпријатие основано од општина во која живеат до 50 000 жители се намалува на пет члена. Сепак, иако вицепремиерот вели дека станува збор за намалување на бројот на членови на УО, всушност, станува збор за ограничување, со оглед на тоа што поголем број од управните одбори, според информациите, и сега бројат по пет члена.
Бројот на членови на надзорниот одбор се намалува на три од досегашните, главно, пет члена.
И не е само бројноста на одборниците кои досега се пополнуваа со партиски заслужни кадри. Предлогот на Владата е да се ограничат и надоместоците, но и да има и повици за избор.
„Надоместокот на членовите на управните одбори законски се презицира и тој нема да може да биде поголем од една половина од просечната плата на вработените во јавното претпријатие исплатена во претходната година, а надоместкот на членовите на надзорниот одбор во висина до 1/3 од просечната плата . Со предлог-законот за изменување на Законот за установите се уредува структурата на управни и надзорни одбори на јавните установи, односно органот на управување на јавната установа има најмалку три, а најмногу пет члена именувани од страна на основачот, за разлика од постоечкото законско решение, каде што е наведено дека органот на управување во установите има најмалку три, а најмногу 15 члена. Бројот на членови на надзорен одбор во јавна уставна се намалува на три члена. Понатаму, се уредуваат и условите во делот на образованието и работното искуство што треба да ги поседуваат заинтересираните кандидати за членови на управни и надзорни одбори на јавни установи. Односно, потребно е дел од членовите да имаат соодветно образование согласно дејноста на јавната установа. Предлог-законот предвидува воведување обврска основачот на јавната установа да објави јавен повик за заинтересирани кандидати за членови на управен одбор и надзорен одбор“,
вели Николовски.
Тој нагласува дека предлог-законите за изменување и дополнување на Законот за јавните претпријатија и Законот на установи се веќе доставени до Собранието и за нив веќе се очекува комисиски расправи.
Зошто е важен планот?
Првенствено, заложбите на Владата во планот за борба против корупцијата треба да го подобрат животот на граѓаните. Но, земјава е цел на критики и од меѓународната јавност кога е во прашање борбата против корупцијата. Во ноември годинава Николовски го презентираше владиниот антикорупциски план во Брисел, со акцент на мерките што се реализираат, односно, како што соопштија од неговиот кабинет: „воведувањето интерни процедури за јавни набавки, подготовка на годишни антикорупциски програми, исполнување на препораките од ГРЕКО, новиот поприменлив Кодекс за етичко однесување на членовите на Владата и носителите на јавни функции, одлуките за ограничување на службените трошоци на функционерите за угостителски услуги за работни состаноци и за користење на службените возила“. Притоа, доби забелешка од потпретседателката на ЕК, Вера Јурова, дека и покрај тоа што е постигнат добар напредок во унапредувањето на ЕУ-реформите, потребни се континуирани напори за понатамошно исполнување на основните критериуми.
За разлика од нашите наоди, вицепремиерот Николовски во изјава за „360 степени“ оценува дека најголем дел од мерките во Планот се реализирани, во, како што вели, делот што се однесува на кабинетот за борба против корупцијата и криминалот, одржлив развој и човечки ресурси.
Како едно од позначајните постигнувања го посочува ставањето во функција на електронскиот систем за следење предмети и претставки, поврзани со услугите на јавната администрација.
„Започна со работа е-инспектор; усвоена е Стратегијата за јакнење на капацитетите за водење финансиски истраги и конфискација на имот 2021-2023 година, со формирана Комисија за следење на Акцискиот план на стратегијата; усвоени се предлог-законите за јавните претпријатија и установи со кои се намалува бројот на членови во управни и надзорни одбори; институциите континуирано изработуваат антикорупциски програми, назначуваат лица за внатрешно пријавување и подготвуваат интерни процедури за спроведување на јавни набавки. Формирани се две работни групи за спроведување на процесот за дигитална реформа, кои интензивно работат на измени и дополнувања на потребните закони и обезбедување на потребната опрема за дигитализација на процесите“,
вели Николовски во однос на спроведувањето на важечкиот план.
Вели и дека со буџетот за следната година се зголемени средствата за јавните обвинителства во делот на зајакнување на кадровските капацитетите и набавка на информатичка опрема за оперативно работење.
Вицепремиерот нагласува и дека дигиталната реформа опфаќа дигитализација на процесите и дигитална комуникација на институциите со граѓаните, со цел навремени и ефикасни услуги. Вели дека приближно 231 закон, кои се поврзани со процесот на дигитализација, треба да се усогласат и од 2 јули 2022 година целиот процес ќе биде комплетно завршен.
Според Николовски, моментално во фаза на усогласување се 129 закони. Престанатите закони во областа на правосудството исто така ќе бидат предмет на измени по претходно нивно усогласување со ИКТ-советот во правосудството. На предлог на МВР, досега за оваа цел се доставени шест закони до Собранието на РСМ, и тоа: за патните исправи на државјаните на РСМ; за лична карта; за пријавување на живеалиштето и престојувалиштето на граѓаните: за државјанството; за личното име и за матичен број.
„Зголемена е употребата на платформата за интероперабилност и институциите веќе преку оваа платформа разменуваат информации, податоци и документи. Формираната работна група работи на измени и дополнувања на Законот за спречување на корупција и судир на интереси. Подготвен е предлог-закон за користење и располагање со стварите во државна сопственост и стварите во општинска сопственост, со кој ќе се воспостави регистар на службени возила. Подготвени се законите од областа на административните службеници и вработени во јавниот сектор кои се согласно препораките во Националната стратегија за борба против корупцијата. Во делот на јавните набавки, Бирото за јавни набавки подготви модели на стандардни технички спецификации за набавка на стоки. Надвор од Планот за борба против корупција, веќе е подготвена нацрт-верзијата на Законот за потекло на имот и наскоро ќе биде на јавна расправа. Во функција се одлуките за ограничување на трошоците за угостителски услуги за работни состаноци во угостителски објекти, и за регулирање на користењето на службените возила на функционерите. Воспоставен е новиот Национален регистар за вистински сопственици кој точно се знае сопственичката структура на правните лица“,
набројува Николовски.
Што предвидува новиот антикорупциски план
И додека стариот план сè уште се спроведува, кабинетот на Николовски подготвува нов. Мерките во него, вели Николовски, се во фаза на консултации и координации со антикорупциските институции, невладиниот сектор, меѓународните и домашните организации кои работата во областа на борбата против корупцијата.
ЧЕТИРИ СТОЛБА НА НОВИОТ ПЛАН:
- Дигитализација
- Правосудство
- Професионализација на институциите
- Превентивни мерки
„Дел од предлог-мерките се однесуваат на воведување аудио и видеонадзор во работата на царинските службеници, даночните инспектори и даночните контролори, воведување на проект ‘Mystery shopper’, што подразбира теренска проверка на работата на институциите, ограничување на финансиските средства за набавка на службени возила согласно природата и надлежноста на органите на државната управа и други системски мерки со кои се зајакнува борбата против корупцијата. Со овој пристап и политики за системско справување со корупцијата создаваме општество во кое гласноста на политички еманципираните и правдољубиви граѓани, припадници на една прогресивна заедница, секогаш најостро ќе им се спротивставуваат на сите форми на корупција“,
вели Николовски за планот кој е во најава.
НОВИ МЕРКИ:
- Аудио и видеонадзор над работата на царинските службеници и даночните инспектори;
- Теренска проверка на работата на институциите;
- Ограничувања во набавката на службени возила;
- Регистар на службени возила;
- Модели на стандардни технички спецификации за набавка на стоки.
This project was funded through a U.S. Embassy grant. The opinions, findings, and conclusions or recommendations expressed herein are those of the implementers/authors and do not necessarily reflect those of the U.S. Government.
Овој проект е поддржан од Амбасадата на САД. Мислењата, откритијата и заклучоците или препораките изнесени овде се на имплементаторите/ авторите, и не ги одразуваат оние на Владата на САД.
Ky projekt është i mbështetur me grant nga Ambasada e SHBA-ve. Mendimet, zbulimet dhe konkluzionet ose rekomandimet e paraqitura këtu janë të implementuesve/autorëve dhe nuk i reflektojnë domosdoshmërisht ato të Qeverisë së SHBA-ve.