„Никола Груевски и неколку поединци околу него, преку нивните тајни партиски служби, во изминативе години на власт следеле илјадници граѓани во Република Македонија“.
Оваа изјава на Заев е од јануари 2015 година, од предвечерието на детонирањето на „бомбите“.
Првите жртви, неколку месеци подоцна, беа челниците на МВР и на Управата за безбедност и контраразузнавање, но пред сè угледот и довербата во УБК.
Опозицијата ја разниша, но беа потребни уште две и пол години за да ја урне тогашната владејачка гарнитура. Дури во 2018 година новата власт и новата опозиција се договорија како од руините повторно да ја изградат тајната служба.
„Во минатото постоеја заштитни механизми за оневозможување на контрола над системот за следење, денес ја демолиравме тврдината и овозможуваме повеќестепана контрола над следените комуникации“,
изјави министерот за внатрешни работи, Оливер Спасовски, на 1 ноември 2018 година.
Решение се најде во поделба на она што беше УБК во две нови институции, физички и законски издвоени од МВР. Едната е Агенцијата за национална безбедност, а втората е Оперативно-техничката агенција или скратено ОТА. Само ОТА има опрема поврзана со телекомуникациските оператори со која може да ги следи комуникациите, но не може и да ги репродуцира. Агенцијата за национална безбедност и други институции можат да го репродуцираат снименото од ОТА, но не можат самите да снимаат, освен на терен, со специјална мобилна опрема, која не ги користи водовите на операторите.
Моделот, на хартија, треба да оневозможи монопол во прислушувањето, а со тоа и да превенира масовно следење на граѓаните без судски налог. Дали законот функционира и во пракса е грижа на две надзорни тела – собраниска комисија и Совет за граѓански надзор.
Но, реформата што ја бараше и ја пофали ЕУ се чини дека е далеку од завршена. Ниту еден од двата механизма за надзор не работи како што треба, вели никој друг туку самиот директор на ОТА.
„Кога ќе дојдат пратениците во контрола, сè уште немаат ангажирано експерти. Тие буквално не можат да видат ништо, значи ние гледаме број на остварени комуникации, тоа е податок кој ОТА во согласност со комисијата го објавува на три месеци и ништо повеќе од тоа. Во ваква ситуација и да ангажирате експерти нема да бидат во состојба да остварат реална контрола. Јас како директор на ОТА инсистирам да имаме реална контрола која ќе биде комплетна, не само во делот на тоа колку наредби се остварени туку кои броеви се следени, начинот на кој е ОТА форматирана, дали самите машини работат според прописите. Таква контрола недостасува“,
вели директорот на ОТА, Зоран Ангеловски.
Причината што пратениците имаат право, но не можат да ангажираат технички експерти, се законски недоречености. Во легислативата нема одредби како може да се платат експертите.
Парите се само еден од проблемите и за вториот надзорен механизам – Советот за надзор составен од граѓански организации. Без можност да проверат кој број или личност е таргет на прислушување, не можат да постапуваат по претставки од граѓани, кои патем во моментов не може ни да ги примаат.
„Кој било да сака да се обрати до Советот, нема можност тоа да го направи. Нема веб-страница, немаме апсолутно ништо. Имаме просторија, имаме маса, столови, тоа е сè. Друго е прашањето што можеби ние мислиме дека под просторно уредување влегуваат повеќе работи, меѓутоа состојбата е таква што ние без денар финансиски средства функционираме во оваа насока“,
посочува Маргарита Цаца-Николовска, која е член на Советот за граѓански надзор.
Веќе е постигнат консензус дека е потребна мини-реформа на реформираниот систем за следење на комуникациите за надзорот вистински да почне да функционира. На маса има и предлог, но не оди мазно.
„Меѓу другото, предложените законски измени во насока на унапредување на оваа сфера се закочени со партиски препукувања меѓу двете главни партии, што е трагично“,
вели универзитетскиот професор Гордан Калајџиев, кој членува во Советот.
А партиските препукувања не се фокусирани толку на прашањето дали се потребни законски измени за да обезбеди подобар надзор туку кога да се случат тие.
Опозицијата бара измени што поскоро.
„Ние жалиме што во еден период имавме покоректни разговори со СДСМ и наоѓавме заеднички решенија. Заеднички го донесовме првиот текст на Законот на следење на комуникации, заеднички го донесовме Законот за Агенција за национална безбедност. Меѓутоа, следуваше период кога СДСМ ќе разговара со нас, ќе креираме решение, ќе го изгласаме во прво читање во Собрание и потоа го рушеа со амандмани, за сега да сме во трета фаза, би рекол, напредна – воопшто не разговараме за закони“,
вели пратеникот на ВМРО-ДПМНЕ, Емил Димитриев, кој е претседател на собраниската Комисија за надзор над следење на комуникациите.
Власта, иако се согласува дека актуелното решение има недостатоци во делот на надзорот, смета дека законот треба да се спроведува подолг временски период, па да се коригираат и други потенцијални недостатоци.
„Идејата е да почне да функционира овој закон и практично на дело да видиме дали има недостатоци, дали се потребни измени и во која насока треба да се случат“,
вели пратеникот на СДСМ, Хари Локвенец, претседател на собраниската Комисија за одбрана и безбедност.
На прашањето дали додека не се воспостави реален надзор јавноста не може да биде сигурна дали има или нема масовно прекршување на човековите права при следење на комуникациите, Локвенец вели:
„Постоењето на Оперативно-техничката агенција како интермедијална институција во која се наоѓаат само свичевите, преклопниците, а ја нема опремата за следење на комуникациите, нам ни дава огромна доза на сигурност дека само луда личност, луд човек би можел да направи нешто такво и да мисли дека ќе остане незабележано“,
додава Локвенец.
Дека и без подобар надзор нема простор за злоупотреби уверува и самиот директор на ОТА, Зоран Ангеловски. Но и тој и експертската јавност повикуваат на политички консензус бидејќи, освен од внатре, неопходна е силна контрола и од надвор за тоа дали се прислушува само по судски наредби.
„Јас како директор сум убеден во тоа што го работиме. Знам дека во ОТА сè е во ред. Имаме воспоставено систем, имаме процедури, внатрешна контрола, знам дека е во ред. Но, реален доказ дека сè е во ред немаме, затоа што контролите што се прават во моментов не се функционални“,
вели директорот на ОТА, Зоран Ангеловски.
„Јас сум убеден дека порано или подоцна ќе има нови афери во оваа сфера, можеби не толку страшни како досега, но сум убеден дека ние не сме сигурни, односно никој овде во салава и државава не е убеден дека новите механизми, па и ОТА, се совршено решение“,
смета Калајџиев.
Четири години по аферата со незаконското прислушување, сигурно е дека ниту една институција ја нема моќта што ја имаше УБК. Но, надзорот над следењето на телефонските комуникации е поместен само половина чекор, што значи дека пратениците може барем да проверат за колку телефонски броеви судот дал дозвола да бидат следени, а колку навистина се приклучени на системот за следење.
Тоа „барем“ е недоволно, но засега нема сила што ќе го запали алармот за дополнителни реформи. Дотогаш, најсилна гаранција е законската поставеност, совесноста на лидерството и вработените во ОТА и надежта дека лекцијата е научена – системот да се подобрува пред, а не откако во јавноста ќе излезат разговори или транскрипти од незаконски следени граѓани.