Сирената од рано изутрина го најави протестот на жителите на Карбинци, близу Штип. Обвинуваат дека фирмата ангажирана да го уредува коритото на реката Брегалница, прави нешто сосема друго – ископува песок што потоа го препродава.
„Сите сме тука против песокот што се краде, не се уредува речното корито. Досега има однесено околу 300 камиони. Само надолу копаат, не се уредува коритото.“
„Имаме ниви до реката, не можеме да ги наводнуваме“.
„Тоа е катастрофа, се работи за голем криминал“.
„Немам што да зборам, на плач ме тера“.
ни кажаа локалните жители.
Увид на терен правеше и водостопански инспектор. Заедно со претставници на акционерското друштво Водостопанство, кое е носител на дозволата и луѓе од месната заедница, се повлекоа во општинската зграда да направат записник. По нив, пред општината, повторно истите демонстранти. Записникот се составуваше со часови, а мештаните, чекајќи го исходот, ја запоседнаа општинската зграда.
Водостопанскиот инспектор утврдил дека ангажираната фирма не го уредува речното корито. Напротив, дека состојбата е дополнително влошена. Фирмата доби дополнителен период да ги санира штетите и, секако, да го запре ископот на песок. Ако не постапи, трајно ќе ја изгуби дозволата.
„Алал да ти е инспекторке, само така. Ние ќе те поддржуваме и ќе стоиме позади тебе“
довикуваа жителите.
Лидија Зафировска до неодамна беше единствениот водостопански инспектор во земјава. Годинава доби уште еден колега. Таа одби да зборува пред нашата камера, но ни кажа дека бара од надлежното Министерство за животна средина да ги одземе сите дозволи за уредување на речните корита во државава поради злоупотреби од ангажираните фирми.
Причината за воздржаноста на Зафировска од јавен настап можеби треба да се бара во овој случај, регистриран во август годинава. На видеото се гледа како МВР апси камионџија, по пријава на локалните жители дека безмилосно и надвор од елаборатот се вади песок од реката Пчиња во кумановско. Полицијата ја повикала и инспекторката Зафировска за да констатира прекршок, но камионџијата се обидел да ја нападне.
Слична е состојбата речиси во целиот Вардарски речен слив. Ова мочуриште го затекнавме близу Катланово, а погодена е повторно реката Пчиња. Камионите итаа со нови тури песок.
Во тетовско Желино, пак, сепарација има на самиот раб од речното корито. Уште пофрапантна е глетката по течението на Вардар стотина метри подолу, близу селото Сиричино.
Соочени со сепарации и багери на секој агол, трпат и рекреативните риболовци.
„Како почнаа да работат овие сеперациивеа, нема риба. Нон стоп работаат“,
вели рибарот Мемед Мемедали.
Едни копаат легално, други на диво. Целта на легалниот ископ е со вадење наноси да се регулира водниот тек и да се превенираат поплави. Деловите од речното корито опфатени со генералниот урбанистички план ги регулира локалната власт, а се што е надвор од ГУП-от е во ингеренции на Водостопанство. И двете инстанци треба да изготват Оперативен план во кој се одредуваат критичните места, а потоа и да побараат дозволи од ресорното министерство за да почне ископ заради уредување на коритото. Процесот за добивање дозвола не е ни малку едноставен. Општините и Водостопанство се носители на дозволите, но во недостиг на сопствена механизација, вадењето на песок и чакал го препушаат на приватни фирми.
Водостопанство има законска обврска да уплати седум отсто од добиената сума во државниот буџет, а општините – половина задржуваат за себе, а половина уплаќаат во државната каса. Откупениот речен песок фирмите го транспортираат до сопствени сепарации за преработка, а потоа го препродаваат по многу повисока цена.
Државните ревизори кои го чешлаа ископот на песок и чакал од Вардарскиот речен слив од 2015 до 2017 констатираа дека на терен владее анархија. Конечниот ревизорски извештај е објавен во март годинава и во него се констатира прекршување на десетици членови од Законот за водите.
„Дадена е можност за постоење на пазар на кој се тргува со песок и чакал по цени што не се регулирани. Приходот што ќе го остварат правните субјекти е поголем од оној што го остварува АД Водостопанство, кој како носител е обврзник за плаќање на надомест во корист на Буџетот на РМ. Наведената состојба предизвикува можност од неосновано стекнување средства од продажба на песок и чакал како природно богатство и помали приходи на АД Водостопанство и Буџетот на РМ“,
пишува во ревизорски извештај.
Ревизорите констатирале дека Водостопанство нема контрола на извадени, употребени и продадени количини на песок и чакал, додека Министерството за животна средина, пак, евиденцијата за издадени дозволи ја води во неформален Word-документ.
Ревизијата утврдила дека годишната уплата во буџетот од вадењето песок и чакал се намалува. Ако во 2015 се слеале околу 20 000 евра од 7-те отсто што е должно да ги уплаќа Водостопанство, во 2017 сумата се спуштила на 6 500 евра, а ситуацијата на терен не покажува намалување на механизацијата.
„Наведените слабости претставуваат приказ на систем во кој има можност за манипулирање, неконтролирано вадење на песок и чакал, неосновано стекнување со средства по пат на продажба на песок и чакал како природни богатства, помалку уплатени средства во Буџетот на РМ, а со тоа и влошување на постојниот режим на водите и појава на процес на ерозија и поплави“,
констатирале ревизорите.
Ревизијата се однесува на системските пропусти во легалниот ископ. За нелегалниот, Македонската асоцијација на рударите во минатото тврдеше дека дивите копачи вртат и до 50 милиони евра годишно и дека се нелојална конкуренција на лиценцираните каменоломи. Денес Асоцијацијата на рударите не прави разлика меѓу диви и легални копачи.
„Без исклучок, тие договори се злоупотребуваат, пред се, веројатно затоа што нема квалитетна инспекциска контрола, нема ни доволно инспектори. И сега тој со кој е склучен договорот, наместо да го прочистува речното корито, тој гледа да извади материјално добро од речното корито, да го извади песокот, без квалитетна проценка дали е тој најсоодветен за градежен материјал, а сите други материјали ги оставаме. Свесни сме, сме виделе сите дека има копано, дупки оставано, тоа не е регулирање на речното корито“,
вели Николајчо Николов – претседател на Македонска асоцијација на рудари (МАР)
Конечниот ревизорски извештај стигнал и до Водостопанство.
„Верувајте, оваа година максимално се врши контрола за да биде се во најдобар ред. Ако некогаш се крадело 80 посто, сега тоа е сведено на минимални…
-Но, сепак, се краде.
Јас не можам да кажам, никого јас лично не сум фатил. Од слушање, секогаш ќе има такви озборувања, меѓутоа ние се трудиме тоа да го сведеме на нула“,
тврди Андреа Најденовски – овластено лице за продажба на песок во АД „Водостопанство“.
Со три фирми „Водостопанство“ веќе ги раскинало договорите. Песокот го изнеле, а не платиле. Во еден случај активирана е и банкарска гаранција. Дека ревизорскиот извештај поттикнал построга контрола, Најденовски се понуди да покаже со пример. Отидовме до Градско, каде што Вардар го пробил речното корито, па се санираат штетите. Секој изнесен камион се евидентираше со документ од ресорното министерство.
Со каменот се прават косини за Вардар да се стави под контрола. 
Песокот оди на продажба.
Зависно од временските услови, ископот под надзор се одвива најдоцна до 17 часот.
„Кој ви гарантира дека откако ќе си заминете вие, на крајот на работното време, не продолжуваат да копаат?
Па, честопати вршиме и ние контроли во тој дел, така што, значи, немаме видено. Имам такви случаи, и полицијата има евидентирано такви случаи, во кој што не сме биле присутни ние“,
вели за „360 степени“ Илија Темелковски, раководител на одделение за уредување на речните корита.
Минатата година „Водостопанство“ собрало околу 650 илјади евра од ископ на песок, но оттаму велат дека приходот не им е доволен за самите да купат механизација оти имале многу други расходи. По препорака на ревизорите, донеле и ценовник кој предвидува од 60 до 120 денари за кубен метар песок.
Од Асоцијацијата на рудари велат дека купувањето речен песок е исплатливо, зашто со преработка тој најчесто завршува во градежништвото, а цената расте повеќекратно. Ангажирањето подизведувачи на терен, но и испреплетеноста на каменоломите со сепарациите, на крај носи профит.
„Кога ќе почне така тој проблем да се мултиплицира еден на друг, може и тоа е целта, да се изгуби првиот до последниот, да се изгубат трагите и после не се знае кој е крив. Важи ли нешто да се преземат мерки по допрен глас?“,
прашува Николајчо Николов – претседател на Македонска асоцијација на рудари (МАР) .
Но, освен дозволите за „Водостопанство“, граѓаните будно ги следат и локалните власти кои се носители на дозволи за ископ во градско подрачје. Последниот случај беше во скопска Ќерамидница, чии жители алармираа дека неконтролирано се вади песок. Град Скопје тврдеше дека се чисти коритото од шут кој ќе заврши на депонија. Жителите, пак, обвинуваа дека се вади песок кој завршува како градежен материјал.
И жителите на Горно Коњаре неодамна протестираа пред Општина Петровец, оти копањето на брегот на Пчиња ги оставило без чиста вода за пиење.
Кога инспекторот на терен прави записник за констатираниот прекршок, поднесува и барање за да почне постапка за спогодување пред комисија од министерството. Законот за води предвидува казни од 200 до 20.000 евра. Ако нема согласност да се плати половина од глобата, случајот завршува на суд. За иронијата да биде поголема, ниту една пресуда досега не е во полза на Инспекторатот.