Заробен во четири ѕида во погрешни институции. Оценет како неподвижен при здрави нозе. Врзуван за кревет со јажиња и завои од осум години.
Ова е само дел од животната приказна на првото дете со попреченост кое ја доби Македонија пред Европскиот суд за човекови права, без воопшто да биде и свесно дека тужи.
Ова е Леон. Сираче, кому речиси од раѓање државата му е и мајка и татко. А колку таа му згрешила? Со години го водела како глувонем со интелектуална попреченост и тешка форма на церебрална парализа, а тој и оди и слуша.
Денес има 15 години, а според новата дијагноза има интелектуална попреченост, аутизам и пречки во говорот. Од пред еден месец првпат живее надвор од голема институција за лица со попреченост, во групен дом во селото Корешница.
„Она што денеска го добива како грижа е далеку подобро од она што Хелсиншкиот комитет го имаше затекнато пред неколку години“,
вели Бојана Јовановска од Хелсиншки комитет.
Леон првпат е пред камера, но за жал веќе е познат. За него јавноста слушна прво во 2014 години, речиси половина година откако народниот правобранител го најде врзан за кревет во Заводот за лица со телесна попреченост „Бања Банско“. Вторпат во медиумите се најде минатиот месец, кога по жалба на Хелсиншкиот комитет судот во Стразбур пресуди во негова корист. Леон треба да добие компензација од 18.000 евра од државата за нехуманото постапување кон него, но проблемот е што поради попреченоста не е деловно способен.
„Тргнувајќи од тоа дека е сместен во мал групен дом и не е во институција е веќе еден чекор до обезбедување посоодветна грижа. Меѓутоа, како и да е, со донесувањето на оваа пресуда тоа не завршува овде. Бидејќи, ние како Хелсиншки комитет, ќе продолжиме да го следиме извршувањето на оваа пресуда, што би значело обезбедување многу посоодветна грижа и рехабилитација на Леон, од каква што има потреба“,
вели Јовановска.
„За нас е големо задоволство затоа што нè прифати, и тој нас и другите дечиња го прифатија“,
вели Душица Вулиќ-Димова, координаторка на малите групни домови
Раните на рацете на Леон потсетуваат на неговото минато. Нагоните за самоповредување, според Европскиот суд, ги развил во центарот во Бања Банско каде што речиси две години бил врзуван за кревет за да не може да прави проблеми. Иако центарот алармирал со дописи дека детето не припаѓа во таа установа и дека персоналот нема капацитет да се грижи за него, системот затаил сè додека случајот не излезе во јавност.
вели Вулиќ-Димова.
„Да, кај Леон сè уште се присутни тие самоповредувачки навики. Импулсивноста се забележува, меѓутоа јас лично се надевам и сите вработени дека даваме сè од себе за тие работи да ги надминеме или да ги ублажиме сега во моментов, и се надевам дека во иднина тоа ќе биде сведено до минимум“,
Групниот дом во Корешница сепак не е направен само поради Леон. Во куќи, заедно со професионален кадар, се преселуваат сите штитеници во државните установи, процес наречен – деинституционализација. Така, Леон има уште тројца цимери во домот кој им е како хотел, споредено со местото од каде што дошле.
На неколку километри од малиот групен дом се наоѓа најозлогласениот центар за лица со попреченост. А таму уште мирисот на влезот најавува сосема друга атмосфера.
Центарот во Демир Капија е најголемата државна институција за рехабилитација на лица со најтешка попреченост, но низ годините стана симбол за тоа како не треба да изгледа една ваква установа. Со поддршка на меѓународната заедница, институциите од овој тип државата ќе треба да ги затвори, а лицата да ги смести во мали групни домови.
Граден пред повеќе од шест децении, центарот денес повеќе наликува на затвор отколку на место за рехабилитација. Најголем дел од корисниците тука го минуваат цел живот, а некои дури создале и потомство. Иако имаат различни попречености и потреби, помошта што ја добиваат најчесто е еднолична и се сведува на задоволување само на физиолошките потреби.
„Се трудиме да ги подобриме условите, во последниве два месеца беа реновирани сите оддели во кои престојуваат корисниците. Се трудиме сè до излегување и на последниот корисник условите во институцијата да ги доведеме до едно хумано ниво, да обезбедиме хумани услови за живот на секој корисник во институцијата сè до последното излегување“,
вели Александра Велковска, директорка на ЈУ Специјален завод „Демир Капија“.
Колку лица како Леон живееле или живеат со погрешна дијагноза, а со тоа и во погрешна институција, тешко е да се каже. Но, факт е дека не е единствен.
„Има… Има, меѓутоа не се многу. Се надеваме дека во иднина ќе направиме сè со социјалните работници во иднина такви недостатоци да избегнеме“,
потенцира Велковска.
Целосна реформа на процесот на заштита, од дијагностика до рехабилитација, е започната под притисок на Европската Унија, ОН и УНИЦЕФ. Најкрупниот зафат е обврската сите лица под заштита, од деца без родители до стари лица, да бидат „извлечени“ од големите државни институции до 2027 година.
Од центарот во Демир Капија децата се веќе преселени, а домот не смее да прима нови корисници. Но, преселба чекаат уште стотици лица и во другите центри.
„Можеби не толку често се потенцира, но ова е една од клучните работи коишто државата мора да ги спроведе доколку сака да се види себе во ЕУ. Ние сме задолжени и со заклучоци на Поткомитетот за правда дека Демир Капија мора да биде затворена до крајот 2021 година. Понатаму, фактот што првпат министерството за труд и социјална политика има посебна буџетска ставка за деинституционализација, и тоа е нешто на што ни честитаат сите земји од регионот и се издвојуваат значителни средства, лани имаше 2 милиони евра, значи гарантира дека ова е процес којшто е започнат и нема враќање назад“,
вели Санела Шкријељ, дополнителна заменик-министерка за труд и социјална политика.
Патот од идеја до реализација сепак ќе биде долг. Според извештаите на народниот правобранител, установите не се подготвени за најавената трансформација. Недостига координација меѓу надлежните институции и, пред сè, стручен кадар, без кој преселбата од големите установи би била залудна.
„Факт е дека формата на деинституционализација не значи само обврска на Министерството за труд и социјална политика, туку тоа значи процес во којшто треба да бидат вклучени и Министерството за образование и Министерство за здравство, локалните самоуправи и заедницата генерално, за да може конечно овие корисници на установите да бидат сместени во форми коишто ќе бидат најблиски до семејството, каде што ќе ги почувствуваат љубовта, грижата и вниманието во секој момент и во секое време“,
вели Васка Бајрамовска-Мустафа, заменик-народен правобранител.
Совршеното сценарио е откако ќе се преселат од големите институции, луѓето со попреченост да добијат соодветна рехабилитација, па оние што можат – да се вратат кај своите семејства.
Леон нема семејство на кое може да му се врати. Негов старател е државата, која откако му згрешила сега и судски мора да му обезбеди услови во кои ќе се чувствува како да е во свој дом. Дом за каков што сонуваат уште стотици други како него.