Доцентот по уставно право на Правниот факултет „Јустинијан Први“ додава и дека честото актуализирање на темата по секоја поголема политичка криза или скандал, изгледа како закана до носителите на функции да бидат полојални за да не ги „фати ветинг“
Повеќе и не може да се изброи колку пати во изминативе години на јавна сцена се исфрла идејата за т.н. ветинг на носителите на јавни функции. Иако не секогаш, потребата од прочистување или проверка најчесто се споменува за правосудството, односно судиите и обвинителите. Последен пат темата се актуализира пред две-три недели, по средбата на партнерите во владејачката коалиција.
Но, може ли туку-така да се спроведе некаква вонредна проверка, па и да се „чистат“ функционери? Има ли клима во земјава сите да му веруваат на авторитет кој потенцијално би го водел тој ветинг? Може ли да се спроведе како што замислуваат политичарите – со носење еден закон, да се изврши „филтрирање“? Ова се само некои од прашањата што му ги упативме на доцентот по уставно право Денис Прешова од Правниот факултет „Јустинијан Први“ при УКИМ.
Александар Димитриевски, „360 степени“: Прешова, дали е можен ветинг на судии и јавни обвинители во земјава само со измена на закони или со носење некаков нов закон?
Денис Прешова, Правен факултет „Јустинијан Први“: Зависи од тоа како го дефинираме ветингот. Ние гледаме дека пред секои избори, после секој скандал во судството се актуализира прашањето за ветинг. Но, досега немаме видено конкретна дефиниција што подразбираат тие што предлагаат под поимот ветинг. Доколку тоа инволвира разрешување, некаква одговорност на судии, сметам дека за тоа се неопходни уставни измени и за тоа гледаме примери не само во регионот, туку и во останатите делови од светот, каде што имавме ваков тип на ветинг на судии. Особено на судии бидејќи Уставот е тој што ја гарантира судската независност, значи имаме уставно гарантирана судска независност и ако сакате да интервенирате во тој дел, особено во делот на одговорноста, разрешувањето, ќе треба да се направат соодветни во самиот Устав.
А. Д.: Најконкретна најава, еве, така да ја наречам, иако оди чекор понатаму, е предлог-законот коj го достави политичката партија ДУИ, а кој во суштина предвидува формирање посебна агенција која ќе го врши тој ветинг.
Д. П.: Го погледнав тој предлог-закон кој е доставен до Собранието… Еве, на пример, таа агенција треба да има за цел да го провери интегритетот и достојноста на носителот на функцијата идна и да се намали можност за корупција, криминал, злоупотреба на службената должност и нарушување на угледот на институцијата која ја претставува. Сето ова може и треба да го остваруваат веќе постоечките тела кои ги имаме, а во прва линија, односно иницијално, органот кој го именува или избира самиот функционер. И не гледам потреба од постоење на посебна агенција за такво нешто… Особено што законот е прилично штур и површен во оваа смисла и оваа агенција само ќе претставува вишок во рамките на институционалната структура која веќе постои во државата и формирање одново на нови работни места за партиски кадри.
А. Д.: Еве, да претпоставиме дека ќе се најде политичка волја, па дури и за уставни измени со кои би се создале правни основи за спроведување на еден ветинг кој би засекол дотаму и да се разрешуваат одредени функционери…. Дали очекувате дека такво нешто може да даде еден квалитативен исчекор, кој и домашната, но и меѓународната јавност го очекува од домашното судство, но и од политичарите кои секако се оние што влијаат врз судството?
Д. П.: Искрено, не мислам дека ќе даде некаков квалитативен исчекор. Мислам дека ова ќе претставува еден вид вонредна мерка која ќе продуцира вонредни проблеми за кои мислам дека немаме капацитет да се соочиме. Погледнете ги само решенијата, односно искуствата со некој друг тип ад хок тела кои ги имавме во досегашниот период. Почнувајќи уште од ’95, односно ’96 година, со генералниот реизбор на судиите во Собранието, лустрацијата и целиот процес за лустрација, односно Комисијата за лустрација како функционираше и како се извитопери тој процес, и последниот, со Специјалното јавно обвинителство и специјалната јавна обвинителка. И што се случи со сето тоа и каков удар претставуваше за довербата генерално во правосудството, но и институционалната доверба која граѓаните очигледно дека веќе ја немаат, односно таа е прилично ниска, генерално говорејќи. Ако погледнеме, од друга страна, и што се се подразбира под ветинг, тоа подразбира и еден вид инсталирање криза во системот за да можете комплетно да направите чистка, ако можам така да се изразам. Мислам дека преку сите овие најави, особено во периоди во предизборието или после секој скандал, мислам дека политичките партии праќаат сигнал, еден вид опомена до постоечките носители на функции, дека би требало да бидат полојални, попослушни, за да не ги снајде ветингот. Од друга страна, прашањето се отвора – се разбира, кој ќе го спроведува ветингот? Дали ќе можеме да се ограничиме само на еден ветинг, ако нема за такво нешто целосен политички консензус? Дали во таа смисла секоја нова политичка гарнитура ќе обвинува за партизација на ветингот и ќе најавува нов сопствен ветинг и така натаму. Така што, гледате, многу прашања остануваат отворени, а сите овие најави и предлози не одговараат на нив. Така што, во таа смисла, не мислам дека ќе претставува позитивен исчекор. Ќе изгубиме многу време, многу енергија, занимавајќи се индивидуално, со секакви заднини на судии, на обвинители, на носители на јавни функционери, секакви шпекулации, скандали кои ќе излегуваат, наместо да ја посветиме таа енергија на реформите кои се апсолутно неопходни, на ослободување на судството и на уставното судство, од оние што повторно го заробуваат. И претходно имавме заробување, ние сме во процес на една нова форма на заробување, како што мене ми се чини. И ако погледнете што се случува во судството, со уставното судство, на пример, во однос на платите и одлуката на платите, што претставува еклатантен пример како Уставниот суд се инструментализира со злоупотреба на положбата и надлежноста која ја има и за тоа никој не реагира. Она што се случува во Судскиот совет, гледате дека опозицијата не реагира на тоа. Гледаме дека ќе има обид за нова чистка таму и слично… Сметам дека во основа тие што се основниот проблем се обидуваат да се претстават преку наводни брзи решенија, како главен фактор за разрешување на истите тие проблеми кои во основа, потекнуваат од самите нив, а тоа се политичките елити.
А. Д.: Ја споменавме Албанија. Тоа е земја која и географски и по менталитет ни е блиска. Таа спроведуваше ветинг во правосудството. Какви беа таму резултатите?
Д. П.:Јас не мислам и мојот впечаток не е дека тоа беше успешен процес. Се разбира, не можеме да очекуваме меѓународната заедница да истапи со таков став, но сметам дека е доволно тоа што Европската комисија, барем иницијално, не сме слушнале во последно време нов став во однос со состојбите со судството, но од Европската комисија, Делегацијата, дојде јасен став претходно дека не се за таков процес во државата. И тоа мислам дека се поврзува со фактот што иако, како што вие рековте, само навидум слични, состојбите во Албанија беа драстично полоши.
А. Д.: Но, и ние се движиме во добра насока, секако.
Д. П.: Се разбира, но таму мислам дека таму проблемот со корупцијата и поврзаноста со организираниот криминал беше далеку позагрижувачки и подлабок како проблем отколку тоа што е кај нас. И сметам дека ако постоечките институции профункционираат и бидат ослободени од притисокот на политиката, мислам дека би можело да успееме да се справиме и преку постоечките правила и институции со дадените проблеми. Инаку, од тоа што го читам, не сум сретнал до ден-денешен текст, анализа која упатува на успешност на процесот на ветинг во Албанија. Ќе видиме и исто така и ако дојде до евентуална промена на власта, дали и таму ќе бараат одново ветинг, нов процес на ветинг. Инаку, да не заборавиме, таму имаше огромен пакет на уставни амандмани кои беа донесени за потребите на ветингот. И многу голема инволвираност на меѓународната заедница.
А. Д.: Дури и да се спојат сите коцки и да се направат тие уставни измени, на крај ќе треба да се изберат и луѓе, со конкретно име и презиме, кои ќе треба да го водат тој ветинг, да бидат главни арбитри. Има ли такви луѓе зад кои сите ќе застанат со доверба?
Д. П.: Се сомневам дека ќе има таков тип целосна доверба, особено ако ги имаме искуствата од примерите кои претходно ги кажав, со т.н. ад хок тела кои треба да продуцираат брзи решенија за комплексни проблеми кои се создавани низ долг временски период наназад. Така што, од таа страна, сум прилично скептичен… И особено поради причините кои ги наведов. Кој ќе стои зад ветингот, кој ќе ја иницира таа процедура, кој ќе ги номинира членовите на некакво ад хок тело, дали ќе успеат тие преку својот авторитет да се наметнат и да ја стекнат таа доверба. Но, ако гледаме, на пример, преку примерот на начинот на избор на членовите на ДКСК… и ги гледаме сега обидите на политиката некако константно да ги заобиколуваат и да не постапуваат по нивните наоди, тогаш не сум сигурен дека е искрена намерата и можеме да ја протолкуваме која било таква намера за создавање такво тело или институција за спроведување ветинг, кој ќе инволвира и разрешување на судии и обвинители, евентуално, дека ќе биде некаков исчекор и ќе можат доверба да имаат граѓаните, особено што спомнав и претходно, имате целосна недоверба или многу ниска доверба во институциите генерално од страна на граѓаните.