Енергетската транзиција ја става Македонија пред еден од најсложените предизвици во поновата историја, како да се напушти јагленот без да се загрози стабилноста на енергетскиот систем. Паралелно, во процесот притоа треба да се обезбеди праведна социјална адаптација, нови инвестиции во зелени, обновливи извори на енергија и долгорочна одржливост
Автор: Михаил Милошевски
2030 година од енергетски аспект е важна пресвртница за македонскиот енергетски сектор, оти ова е рокот кој земјата го има пред себe за целосно да го напушти јагленот како главен енергенс за производство на електрична енергија, иако Македонија е длабоко зависна од него, дотолку што токму јагленот неколку децении обезбедува најголем дел од домашното производство на електрична енергија.
Паралелно со декарбонизацијата, Македонија се соочува со низа технички, финансиски и социјални предизвици во исполнувањето на роковите усогласени со Европската унија. Старите термоелектрани сѐ уште работат на јаглен, а заменски капацитети речиси не постојат, а неизвесноста околу иднината на работниците во битолскиот и кичевскиот регион дополнително го усложнува процесот. Транзицијата кон зелена енергија значи и затворање на работни позиции во РЕК Битола и РЕК Осломеј, што ја нагласува потребата од јасен и праведен план за промена.
Амбициозните рокови засега изгледаат тешко остварливи, ако се има предвид дека главните производствени капацитети – термоелектраните РЕК Битола и РЕК Осломеј, изградени во 80-тите со капацитет од околу 810 MW, се далеку од нивото потребно за постепена замена со зелени извори. Иако 2030 година е амбициозна, таа е и делумно олеснување во однос на првичниот план земјата да се откаже од јагленот до 2027 година. Официјалните податоци за 2024 година покажуваат дека Македонија увезува 65,5% од потребната енергија, дека 24,9% од неа доаѓа од цврсти горива, а дури 99,8% од потрошениот јаглен се користи за производство на електрична енергија, јасен показател за длабоката зависност од јаглен.
Националниот план за енергија и клима (НПЕК), усвоен на 31 мај 2022 година, ја дефинира насоката на транзицијата до 2030 година. Овој документ произлегува како продолжение на Стратегијата за развој на енергетиката до 2040 година донесена од страна на Владата во 2019 година.
Што предвидува Националниот план за енергија и клима?
Планот се темели на пет клучни димензии на Европската унија: Декарбонизација, енергетска ефикасност, безбедност во снабдувањето, функционирањето на внатрешниот пазар и истражување и иновации. За постигнување на зацртаните ЕУ регулативи за климатски цели, Македонија треба да инвестира околу 1,7 милијарди долари до 2030 година. Овие средства се неопходни за техничка модернизација и за реализација на социјални мерки за праведна транзиција. Европската банка за обнова и развој (ЕБРД) игра клучна улога, обезбедувајќи заем за изградба на соларни проекти во РЕК Битола и Осломеј. ЕБОР веќе обезбеди средства за изградба на соларни електрани на локациите на некогашните рудници за јаглен во РЕК Осломеј, оти пред нешто повеќе од три години, беше доделен грант од речиси 6 милиони евра за изградба на фотонапонска централа од 10 MW.
Во меѓувреме, Европската унија дополнително ги заостри климатските рамки. Европскиот парламент бара намалување на емисиите за 90 отсто до 2040 година во однос на нивото од 1990 година, како дел од патот кон целосна климатска неутралност до 2050-та. Според новите законски рамки содржани во Европскиот климатски закон, оваа цел е правно обврзувачка за сите земји членки, а напредокот ќе се оценува на секои две години, земајќи ги во предвид најновите научни податоци и технолошки развои.
Трансформацијата на старите рударски локации во зони за чиста енергија е важен дел од новата енергетска стратегија. Иако досега се изградени само околу 30 MW соларни капацитети, ЕСМ планира значително зголемување: 700 MW обновливи извори до 2030 година и уште 500 MW до 2035 година, односно вкупно 1,2 GW.
Паралелно, клучни се и проектите за базна енергија, како хидроелектраните Чебрен и Галиште и когенеративната гасна централа Битола 1. Овие три проекти заедно би обезбедиле најмалку 800 MW инсталирана моќност и повеќе од 5 гигават/час електрична енергија годишно.
Во тек се и проширувањето на Ветерниот парк „Богданци“ и изградбата на новиот Ветерен парк „Миравци“.
„За фотонапонската електрана Битола 2 (60 MW), веќе се потпишани договорите за заем и сепаратните договори со што влеговме во фаза на избор на консултант и изработка на идеен проект до крај на годината. За фотонапонските електрани Осломеј 2 (10 MW) и Битола 1 (20 MW), до средината на ноември 2025 треба да избереме најповолен изведувач. Во однос на фотонапонската електрана Битола 3 (100 MW), завршена е на фирмите за консултантски услуги и надзор по што следи потпишување на договорите за заем“,
велат од ЕСМ.
Спротивно на широко распространетото верување дека земјата е енергетски целосно зависна од двата рударско-енергетски комбината, реалноста е поинаква. Енергетскиот консултант Виктор Андонов, со речиси две децении искуство во секторот, објаснува дека во последните години двете термоелектрани заедно учествуваат со помалку од 40 проценти во домашното производство на електрична енергија.
„Тоа значи дека всушност не заменуваме две третини од производството, туку околу една третина. Разликата е многу важна кога се планираат и инвестициите и роковите“,
кажа Андонов.
Дополнително, како што вели, треба да се земе в предвид и влошената техничка состојба на посројките, оти рудниците во Битола се при крај а квалитетот на јаглен е значително намален, додека пак во кичевски Осломеј, веќе подолго време се работи само со увезен јаглен.
„Поради тоа ефикасноста опаѓа, а трошоците за работа и одржување растат. Прашање не е дали овие капацитети ќе се затворат, туку кога и како ќе го направиме тоа на најмалку болен начин за системот и за луѓето“,
дециден е Андонов.
А како што вели тој, во јавноста често се создава впечаток дека проектите Чебрен и Галиште ќе бидат достојна „замена“ за РЕК Битола, иако според него улогата на овој проект е сосема поинаква оти главната функција барем кога станува збор за техничкиот аспект, Чебрен е пумпно-акумулациона хидроелектрана што значи дека би произведувала скапа електрична енергија во врвни часови, и да прави баланс на системот, но и да користи евтина електрична струја кога ќе има вишок.
„Тоа не е исто со континуирана базна енергија каква што даваат термоелектраните на јаглен. Затоа е погрешно да се зборува за Чебрен како директна замена за Битола,“
објаснува тој.
Тука се и временските ризици, потребни за изградба на овие големи проекти, а земјата, нема многу време за чекање и на располагање.
„Градбата на брана висока скоро 200 метри е исклучително сложен зафат. Ако ги земеме предвид искуствата со други големи инфраструктурни проекти кај нас, како автопатот Кичево – Охрид или одредени хидросистеми, реално е да се очекуваат долги доцнења. Дури и да почнеме утре, да се заврши Чебрен пред 2040 година би било многу оптимистично сценарио. Затоа, овој проект треба да се гледа како долгорочен столб на стабилност, а не како нешто што ќе ја реши транзицијата до 2030 година“,
изјави Андонов.
Невладините бараат одлучност и сериозност во намерите од надлежните за спроведување на праведната транзиција
Од друга страна, мислењето на Елена Николовска од невладината ЕкоСвест е оти Македонија си поставила високи цели со по потпишувањето на двете стратегии, за климатски промени и за развој на енергетиката. Таа вели дека од Климатскиот инвестициски фонд веќе добивме средства за почетно финансирање на енергетската транзиција на земјата. Но, доколку државата сака да привлече инвестиции кои ќе обезбедат работни места надвор од индустријата со јаглен, Владата мора да покаже одлучност и сериозност во активностите што ги презема за да обезбеди поволна клима за инвеститорите кои ќе ја помогнат енергетската транзиција.
„Процесот на праведна транзиција во Македонија треба да се фокусира на зајакнување на управувањето, усогласување на политиките, мобилизирање на финансии, избегнување на нови зависности од фосилни горива (како фосилен гас), подобрување на регионалната соработка и подобрување на одговорноста. Владата треба да го операционализира Советот за праведна транзиција за да обезбеди ефикасна национална координација и надзор на процесот на транзиција“,
одговори Николовска.
Ако Националниот план за енергетика и клима произлезе од Стратегијата за развој на енергетиката, од Стратегијата за климатски промени треба да произлезе Законот за климатска акција. Но таков документ сѐ уште не е објавен на Единствениот национален електронски регистар на прописи (ЕНЕР). Тој според Николовска е клучен за усогласувањето меѓу националните политики и секторските стратегии.
„Усвојување на Законот за климатска акција ќе помогне во усогласувањето на националните политики и секторските стратегии, осигурувајќи дека политиките за енергија, животна средина, транспорт, индустрија и социјални политики се во согласност со целите на Патоказот за праведна транзиција“,
изјави Николовска.
Според неа, ова усогласување е клучно за спречување на контрадикторни одлуки во иднина.
„Контрадикторни одлуки, како што се нови инвестиции во фосилни горива, и за осигурување дека секој сектор придонесува за транзицијата кон нискојаглеродна, инклузивна економија. Дополнително, правно обврзувачка рамка би го зголемила кредибилитетот на Македонија кај меѓународните партнери и инвеститори.“,
вели Николовска.
Но, затворањето на РЕК Битола и РЕК Осломеј отвора нова димензија за најранливите во процесот на „праведна зелена транзиција“ – вработените. Во регионот на Битола, но и Кичево каде се наоѓаат термоелектраните, голем број на работи места се поврзуваат со јагленската индустрија.
Во јуни 2023 година е усвоен Патоказот за Праведна транзиција, со што се воспостави институционална рамка која вклучува Совет за транзиција, Техничка единица, работни групи и регионални форуми. Целта е да се даде можност за преквалификација и да се создадат алтернативни можности за засегнатите работници. Од АД ЕСМ ни одговорија оти нема гаранции дека постојните работни места ќе бидат зачувани, бидејќи никому местото не може да му биде загарантирано, но оти активно спроведуваат програми за преквалификации во соработка со ЕБРД и останати партнери, но и дека стотици вработени веќе учествувале во обуки за технички и личен развој.
„Во врска со процесот на праведна енергетска транзиција, АД ЕСМ активно создава можности за развој и јакнење на капацитетите на своите вработени во регионите каде се спроведуваат промени поврзани со енергетската трансформација“,
одговорија од Електрани на Северна Македонија.
Сето ова би било залудно доколку се прават планови за пролонгирање на затворањето на двата РЕК-а.
„Планови за отварање на нови рудници на јаглен и пролонгирање на затварањето на термоелектраните на јаглен ќе не доведат во ситуација за 10 години од сега да мора да ги затвориме брзо, а да немаме доволно финансии за транзицијата што секако ќе биде на штета на работниците и граѓаните од Пелагониски и Југозападен регион.“,
кажа Николовска.
За Андонов пак, праведната транзиција не смее да остане само уште еден политички слоган и наратив, туку треба да се направи детална анализа, како и што понатаму.
„Потребна е многу конкретна програма – со бројки по години за тоа колку работници ќе се пензионираат, колку ќе се преквалификуваат, во кои сектори и со кои инструменти. Ако овој процес се турка во последен момент, ризикуваме силен социјален отпор. Ако почнеме навреме, транзицијата може да биде и шанса за подобри работни места и развој на нови дејности во регионите зависни од јаглен.“,
смета Андонов.
Трансформацијата на Рударско-енергетските комбинати значително ќе го намали загадувањето во Пелагонискиот и Кичевскиот регион
Ако се верува на досегашните релевантни истражувања, станува јасно оти РЕК Битола е најголем загадувач на Пелагонија оглед на тоа што токму термоцентралните се меѓу најголемите загадувачи на животната средина. Трансформацијата на двете термоелектрани во близина Битола и Кичево би можело тотално да ги промени извештаите од мерењата на штетни ПМ честички, особено во Пелагонија.
Професорот на Катедрата за хемија при Природно-математички факултет, Трајче Стафилов вели оти испитувањата покажуваат значително загадување на воздухот од прашината од пепелта која во огромни количини се создава во термоелектраните. Па поради тоа неминовно е работата на двете термоелектрани кај Битола и Кичево ќе мора еден ден да престанат со работа.
Емисијата на гасови ја надминуваат максимално дозволената концентрација заради отсуство на изградба и работа на десулфуризаторот и денитрификаторот.
„Значи, концентрациите на сулфур диоксид не се занемарливи, туку се сериозни. Ако знаеме дека во јагленот минималната содржина на сулфур е околу 1% или над 1%, што значи ако се согоруваат 5 до 6 милиони тони јаглен, можеме да пресметаме колку е тоа количество на сулфур диоксид. Исто така и на азотни оксиди, во отсуство на нивно отстранување пред испуштање во атмосферата“,
кажа Стафилов.
Стафилов смета и оти загадувањето доаѓа и преку емисија на прашина, која што е како резултат од согорувањето на јагленот, од депонирањето на пепелта и разнесувањето со ветар на таа пепел.
„Ако не се депонира прописно како што би требало да се депонира со касети, посипување, рекултивација на просторот и така натаму. И тоа се огромни количества на таква депонирана пепел“,
рече тој.
Тие количества се проценуваат да се 35 до 40 милиони тони, а Стафилов заедно со тимот, успеале да го детектираат тоа присуство и емисија преку анализа на содржина на овие метали и во почвата во околината на РЕК Битола и низ цела Пелагонија.
„Генерално, а и преку биомониторинг со примероци од мов и всушност од земена прашина, која коишто го дефинираа и просторот до каде се разнесува таа пепел. Значи, го опфаќа и Битола како град.“,
вели Стафилов.
И покрај поставените цели, анализата покажува оти темпото на реализација на транзицијата е бавно. Реалните капацитети од обновливи извори засега покриваат само мал дел од потребната замена за 810 MW од јаглен. Постои висок степен на енергетска зависност од увоз и структурна зависност од јаглен за електропроизводство. Успехот на транзицијата ќе зависи од тоа дали ќе се обезбедат неопходните инвестиции, проектите во предвидените рокови, но пред се дали ќе се спроведе праведна социјална адаптација. Пред Македонија стои огромен предизвик, но и можност, да ја замени јагленската ера со нова енергетска иднина која е чиста, одржлива и социјално праведна.
(Ова истражување е изработено со поддршка на Томсон Медија и Фондациите Отворено Општество – Западен Балкан, во рамки на проектот Greening the Narratives: Advancing Awareness of the Green Transition in the Western Balkans. Содржината е целосна одговорност на авторот и не ги одразува нужно ставовите на организациите кои ја поддржуваат).