Додека се чека парламентарното мнозинство да го комплетира Уставниот суд, Хелсиншкиот комитет поднесе иницијатива до Министерството за правда за донесување закон за избор на уставни судии, чии надлежности и начин на избор се уредени единствено со Уставот и со Деловникот, кој датира уште од 1992 година
Досегашните избори на уставни судии, базирани повеќе на партиска лојалност отколку на критериуми поврзани со компетентноста, како и лошата состојба со уставното судство, кое го нема потребното ниво на углед и на авторитет, според доцентот по уставно право Денис Прешова, се некои од аргументите поради кои треба да се донесе посебен закон за избор на уставни судии
По неколку седмици тактизирање, следната недела се очекува, конечно, да се дознаат имињата на тројца кандидати за нови уставни судии, откако кон крајот на минатиот месец им завршија деветгодишните мандати на судиите Елена Гошева, Сали Мурати и Никола Ивановски. В понеделник ќе заседава собраниската Комисија за избори и именувања, која треба да ги утврди предлозите за нови уставни судии, за што потоа ќе одлучува собранискиот пленум.
Според информации на „360 степени’ од владејачкото мнозинство, се очекува за нови членови на Уставниот суд да бидат предложени поранешна пратеничка на СДСМ, која последниве години е на висока позиција во собраниската администрација, и адвокат од Битола. Третото место е за правник од помалите етнички заедници, за чиј избор ќе треба да се обезбеди и Бадентерово мнозинство.
Во декември истекува мандатот во Уставен суд и на Јован Јосифовски, а кон крајот на следната година од функцијата треба да замине и судијката Валентина Маркудова, последна од уставните судии во сегашниот состав која беше избрана во периодот кога парламентарното мнозинство го контролираа ВМРО-ДПМНЕ и ДУИ. Промената од тој аспект почна во 2018 година, кога тогашното ново мнозинство на СДСМ и на ДУИ ги избра професорот Осман Кадриу и Дарко Костадиновски – од кабинетот на тогашниот претседател Ѓорге Иванов – кој и ги даде предлозите за нови уставни судии.
Уставниот суд неодамна доби и нова претседателка. Местото на Сали Мурати, кому му истече мандатот како член на Уставниот суд, го зазеде судијката Добрила Кацарска, која последна влезе во институцијата надлежна за контрола на уставноста и законитоста на правните акти на државата. Таа ќе биде на чело на судот до пролетта 2024 година.
Надлежностите и изборот на судии на Уставниот суд се уредени единствено со Уставот и со Деловникот за работа на оваа институција. Доцентот по уставно право од УКИМ, Денис Прешова, посочува дека Деловникот на Уставниот суд е донесен уште во 1992 година, во мандатот на последниот состав на Судот избран во време на претходниот систем (социјализмот). Во Деловникот, како што вели, во овие близу 30 години е интервенирано само двапати и тоа за да се приспособи кон новото име на државата и минатата година, кога уставните судии сами си изгласаа додатоци на плата.
Досегашните избори на уставни судии, базирани повеќе на партиска лојалност отколку на критериуми поврзани со компетентноста, како и лошата состојба со уставното судство, кое го нема потребното ниво на углед и на авторитет, според Прешова, се некои од аргументите поради кои треба да се донесе посебен закон за избор на уставни судии, за што Хелсиншкиот комитет неодамна поднесе иницијатива до Министерството за правда.
„Се чини дека на моменти Уставниот суд повеќе им штети на владеењето на правото и на правата и слободите отколку што може да ги заштити. Затоа треба да се утврдат прецизни критериуми за избор на уставни судии, да се прецизира што точно значи истакнат правник, затоа што во минатото имавме случаи кога се избираа за уставни судии дури и личности кои не се правници. Со утврдување законска рамка за избор на уставни судии, веројатно нема да се избегне политизација при изборот на кадрите, затоа што тој е врзан со политичките институции. Сепак, ќе се овозможи во преден план при изборот на кандидатите да бидат нивните компетенции и интегритет, што ќе влијае позитивно и на угледот и на авторитетот на Уставниот суд“,
вели Прешова.
Хелсиншкиот комитет за човекови права достави иницијатива до Министерството за правда за донесување закон за постапката и условите за избор на уставните судии. Од Хелсиншкиот комитет укажуваат дека периодот пред изборот на петмина нови судии, е најсоодветна можност да се разгледа прашањето за нормирање и регулирање на постапката и условите за избор на уставните судии со закон.
„Доколку во овој момент не почне постапката за негово правно уредување, ова прашање ќе остане недопрено и во следните седум години“,
посочуваат од Хелсиншкиот комитет.
Понатаму, велат дека Уставниот суд е најнереформиранaта институција во нашиот уставен и политички систем. Почнувајќи од 1991 година до денес, оваа институција не претрпела никакви суштински измени, со исклучок на уставната интервенција во однос на составот на судот.
„Досегашната практика на избор на уставни судии недвосмислено укажува на крајна политизираност, односно партизираност на постапката за избор, која како своја последица го има изборот на уставни судии што многу повеќе се истакнуваат со својата лојалност кон партиите или одредени центри на моќ, отколку како правници. Поради тоа конечно треба да се стави крај на ваквата практика која целосно го урива и онака ниското ниво на авторитетот и углед. При ваква состојба во која се наоѓа Уставниот суд веќе дури не изненадува тврдењето дека оваа институција не може авторитативно да ја остварува својата најосновна функција, заштита на уставноста и законитоста преку контрола над почитувањето на уставноста и законитоста на носителите на трите власти во државата. Во последниот период преку низа примери Уставниот суд се покажа како институција која многу повеќе му штети на владеењето на правото и слободите и правата отколку што може да ги заштити“,
се вели во образложението на Иницијативата од Хелсиншкиот комитет.
Министерот за правда Бојан Маричиќ оцени неодамна дека е потребен посебен закон за Уставниот суд, кој ќе ги уредува статусот, положбата, правата и обврските на судиите и нивниот материјален статус.
„Во таа насока е и мислењето на Венецијанска комисија, која е на став дека би било корисно да се донесе посебен закон за Уставниот суд, со кој би се уредиле прашањата што се однесуваат на статусот на уставните судии, основните услови за поведување на постапка пред Уставен суд и правно дејство од пресудите на Уставниот суд“,
рече Маричиќ.