РЕК „Битола“ е дом на над 2.700 вработени и местото каде што се генерира 80% од домашно произведената струја.
Комбинатот кој ја „храни“ земјата со електрична енергија, исплатил околу 370 милиони евра за помошна и механизација за ископ на јаглен и јаловина во последните две децении, покажува истражувањето на „360 степени“.
А трошоците би можеле да бидат многу помали ако комбинатот редовно купува свои машини. Зошто тоа се случи дури сега, а не порано?
„Panta rei” или „сè тече“, пишува над сончевиот часовник во центарот на Битола. А, Широк сокак е улицата во градот, која и соодветствува на таа мисла.
Но, битолското секојдневие тече со една наизглед тешко решлива контрадикција. Главниот економски извор на градот го сметаат и за најголема опасност за вообичаениот животен тек.
„Јас живеев овде до 98 година, работев како вработен во РЕК ‘Битола’ и филтрите работеа, сè работеше како што треба. Воздухот беше многу почист отколку што го гледам ова денес. Првпат си oдам во зима после 21 година од странство, жена ми мора да носи маска за да диши. Не би го трампал РЕК ‘Битола’ за поквалитетен воздух, но би требало да следат некои мерки за воздухот што излегува и загадувањето да биде контролирано“,
вели битолчанец, кој веќе подолго време живее во САД.
„Мислам дека овие последните години е или исто или малку влошена состојбата со квалитетот на воздухот. Мислам дека РЕК треба да постои, да работи за енергија и за други работи. Филтрите мислам дека треба да ги сменат“,
вели друг битолчанец, кој и во зима користеше велосипед како превозно средство.
„На многу телевизии не се спомнува Битола како загаден град. Се спомнуваат Скопје, Тетово и ред други ама Битола не, а впрочем најзагадено е во Битола. Нема да бирам туку ќе одберам најверојатно да си заминам“,
вели млад битолчанец.
Дека воздухот во Битола е далеку од чист и дека за тоа има вина во индустријата не е само перцепција.
Според мерната станица на влезот од градот, чија цел е да го мери загадувањето од фабриките, во последните 11 години битолчани дишеле воздух со помалку од 50 микрограми ПМ 10 честички во 1.920 дена, додека во 1.096 дена оваа законската граница била надмината. Во преостанатите 1.032 дена таа информација не се знае бидејќи мерната станица не работела.
А најголемиот индустриски капацитет во регионот е РЕК „Битола“.
„360 степени“ доби редок увид во комплетната работа на РЕК „Битола“ – и за емисијата на штетни гасови, и за трошоците – оние јавно најизвиканите, ангажирање на помошна и механизација за ископ на јаглен и јаловина.
Спротивно на јавниот впечаток, она што излегува од трите бетонски кули високи и над 100 метри не е загадувач на воздухот, туку водена пареа која претходно поминала низ турбините на трите блока.
Опасноста доаѓа од чадот од црвено-белите оџаци.
„Ова е таканаречена машинска сала, во термоелектраната на РЕК ‘Битола’. Филтрите сега доаѓаат позади нас… Кога согорува јагленот и кога пепелта од согорениот јаглен поминува преку димните канали, доаѓа во електростатскиот филтер, се ослободува гасот од пепелта, пепелта продолжува кон одлагалиште, а гасот излегува кон оџаците на РЕК ‘Битола’“,
вели Менде Куновски, портпарол на РЕК „Битола“.
Со други зборови Менде Куновски објаснува дека РЕК „Битола“ и во моментов има филтри, т.н. електростатски. Тие ја одвојуваат прашината од чадот од согорениот јаглен, кој е гориво за затоплување на водата чија пареа ги врти турбините на комбинатот за потоа генераторите да произведат струја.
Па, зошто тогаш, на РЕК Битола му треба филтер?
„Во моментов проектирани се 100 мг на метар кубен. Во моментов, законодавството вели 50 микрограми на метар кубен треба да биде максимално, најавите се во перспектива тоа ќе се спушти на европско ниво и на 20 микрограми.“
вели Куновски.
Планот на државата компанија е надградбата на филтерот во РЕК „Битола“ да почне на есен. Проценката е дека зафатот ќе чини најмалку 21 милион евра.
Но, колку повеќе прашина филтерот спречува да оди во воздухот, толку повеќе прашина треба да се фрли некаде.
Одлагањето, како што го нарекуваат во РЕК „Битола“, се врши на околното земјиште. Куповите прашина потоа се прскаат со вода и адитиви, па се покриваат со земја и јаловина за да не ги разнесува ветерот. За разлика од пред две години, кога „360 степени“ ја снимаше истата локација, има многу помалку површини што не се покриени.
„Она што паралелно се изготвува и треба да биде готово за кратко време од сега е т.н. касета или ѕидот со висина од 15 метра и должина од околу 1.500 метри којшто гравитира кон населените места во близина на РЕК ‘Битола’ и во таа т.н. касета ќе се одлага прашината за да се намали запрашувањето на околината“,
вели Куновски.
Да се намали, никогаш нема да значи и да се спречи загадувањето на околината. За тоа се свесни и во комбинатот и во градот.
Зошто тогаш работи РЕК „Битола“? Одговорот е едноставен: вработува 2700 луѓе и произведува околу 80% од домашната електрична енергија.
Но, РЕК „Битола“ низ годините обезбеди егзистенција и за илјадници други.
Ако до завршетокот на претходната деценија комбинатот трошел меѓу 3,5 и 10 милиони евра годишно на услуги за транспорт и ископ на јаглен од приватни фирми, во 2009 година почнува „експлозија“ на трошоците. Меѓу 2011 и 2016, годишно се исплаќаат меѓу 35 и 50 милиони евра за услугите од приватни фирми. Со новата влада, сумите повторно паѓаат прво под 20, а лани и под 15 милиони евра. Собрано, за две децении, близу 370 милиони од РЕК „Битола“ се одлеале кон приватни фирми. А парите од РЕК се народни пари.
Од поинаков агол, ако се вкрстат парите за приватните фирми и произведената електрична енергија, во претходната деценија трошокот по произведен мегават час бил меѓу 70 евроценти и 3 евра. Потоа, соодносот драматично расте до највисоки 15,2 евра во 2016 година, за веќе следната година драматично да се намали на 6 евра по мегават час и 4,2 евра лани.
Ова огромно пространство зад мене е рудникот „Суводол“. Од него со енергија се храни РЕК „Битола“, најголемиот производител на електрична енергија во земјата. Најголемиот дел од машините што можете да ги видите во заднина е онаа механизација којашто комбинатот секоја година ја изнајмува во последниве две децении, а која е од огромен интерес на истражувачките новинари, но исто така и предмет на препукувања на власта и опозицијата, кој и да е на позиција.
Единствените машини кои се на РЕК „Битола“ се најголемите на снимката. Се друго е на приватните фирми, од едноставна причина – иако се расипувале камионите и багерите на комбинатот, не се купувале нови.
Така, од 2006 до денес, период за кој добивме податоци, дел од „колачот“ тежок стотици милиони евра добиле 21 фирма.
Сами или како водечки фирми во конзорциум најмногу пари за изнајмена механизација имаат добиено:
ГРАНИТ – 113 милиони евра, пред се до 2013 година кога ги истиснуваат дел од нивните локални партнери како
ПЕЛИСТЕР, кој во најголем дел по 2014 година инкасира околу 68 милиони евра и
ТРАНС МЕТ, чии машини чинеле 58 милиони евра, пред се во периодот 2012-2016 година.
МАРКОВСКИ, во последните 15 години добиле 53,5 милиони евра за своите услуги, а далеку подолу и последен со приход од над 10 милиони евра од РЕК „Битола“ е фирмата РУД КОП.
И покрај астрономските трошоци за изнајмување механизација, претходната власт предводена од ВМРО-ДПМНЕ одбиваше да купи камиони и багери за РЕК „Битола“, се до моментот кога не беше избрана владата на Зоран Заев. Токму во тој момент, тогашниот директор на Електрани, а сега лидер на ВМРО-ДПМНЕ Христијан Мицкоски, распиша тендер.
Новата власт го поништи поради сомнеж во постапката. Иако повторното објавување го најавуваше со години, го распиша неодамна, пред Нова Година. Проценките се дека механизацијата ќе чини околу 45 милиони евра, при што првата фаза која е во тек „тежи“ 19 милиони евра.
-Дали се плашите дека овој тендер нема да го види својот крај токму поради изборите?
„Јавната набавка е објавена на крајот на годината заради заштедата на средствата коишто ги направивме во изминатите две години, 2018 и 2019 година. Токму затоа одиме со сопствени средства, не со кредитирање или лизинг со што значително ќе ги намалиме трошоците на набавка и следствено на тоа и во производството во компанијата. Меѓутоа, ете во изминатиот период често пати компаниите и јавноста но и исто и медиумите се интересираа како и кога ќе се спроведе оваа постапка. Спроведувањето на постапката сега, непосредно пред избори никако нема да ја наруши процедурата. Ние кога ја подготвувавме и тендерската документација и средствата ниту знаевме ниту предвидувавме дека ќе има избори.
изјави за „360 степени“ директорот на АД ЕСМ, Васко Ковачевски.
Една од причините што тендерот се одложуваше беше случајот на СЈО „Труст“ против ТРАНСМЕТ на Сеад Кочан, за малверзации токму со тендерите за РЕК „Битола“. Во предметот беше запленета механизација, која државната компанија сметаше дека може да биде употреблива.
Од увидот којшто се направи на лице место се утврди дека голем дел од таа механизација е во многу лоша состојба. Дека голем дел од таа механизација е неупотреблива, дека бара големи вложувања коишто ќе дојдат на товар на нашата компанија и дека таа опрема можеби нема да биде доволно функционална како новата опрема. Причина плус што уште не чекавме за ТРАНСМЕТ е тоа што увидовме од документацијата дека таа механизација има прв ред на хипотека кон банките, односно како ТРАНСМЕТ како компанија која зела пари односно кредите, ја заложила таа опрема и таа опрема прво треба да ја наплатат банките а потоа банките да ја продаваат на лицитација.
Додека се чекаше распишувањето на тендерот, и актуелната власт соработуваше со дел од истите фирми кои вршеа ископ во РЕК „Битола“ во времето на ВМРО-ДПМНЕ. Таква е на пример „Марковски“ за која токму Васко Ковачевски наведуваше дека се богати поради блискост со претходната власт.
„Додека 500.000 граѓани живеат во сиромаштија, фирми блиски до Груевски и Мијалков на големо се богатат. Како што покажа тоа и овој тендер од пред еден месец, што го доби фирмата „Марковски компани“ во висина од 290 милиони денари или неверојатни пет милиони евра“,
изјави Васко Ковачевски како пратеник во Собранието на РСМ на 10 април 2017 година.
-Зошто соработувате со тие фирми што еве и вие лично ги имате посочувано дека се дел од коруптивни или поблаго кажано матни зделки?
„За мене и за јавноста не е спорно кои фирми ќе работат. Многу е важно како и на кој начин ја добиваат работата. Јас тогаш како политичар, односно како пратеник во Собранието, реагирав во период кога се формираше влада тогашното раководство на ЕЛЕМ во април месец склучи договор без објавување на јавна постапка со фирмата Марковски на 290 милиони денари, односно 5 милиони евра за ископ на јаглен. Денес во РЕК ‘Битола’ работат неколку компании коишто работеле и претходните десет години… Денес, покрај тие фирми работат и други фирми, работи и РУД КОП, СВ-ИНВЕСТ, Машинопромет, ДИГЕР и ред други. Значи ако тогаш работеле три-четири фирми, денеска работат 10 до 15 фирми и со тоа се зголемува конкурентноста а се намалуваат и цените“,
вели Васко Ковачевски денес, како директор на АД ЕСМ.
Токму за една од новите фирми СВ-ИНВЕСТ, опозициската ВМРО-ДПМНЕ обвинуваше дека работи со камиони кои биле на братот на премиерот Зоран Заев, Вице, што компанијата го демантираше. Порталот „Призма“ неодамна објави признание на газдата на СВ-ИНЕСТ дека се познавал со Заеви, но дека тоа нема врска со неговиот влез во РЕК „Битола“.
„Ако бев нечиј параван, тогаш веројатно ќе ги добиев најдобрите тендери во РЕК „Битола“, а не најлошите“,
изјави сопственикот на СВ-Инвест, Стојан Чифлигароски за „Призма“.
Во текстот на „Призма“ се проблематизира и првиот ангажман на СВ-ИНВЕСТ во комбинатот во 2018 година, бидејќи фирмата иако немала искуство во РЕК била поканета во постапка со преговарање, што на крај и ја добила.
„Токму ова сега го демантира она вашето. Зошто работеле и поранешните фирми а зошто работат и нови фирми. Значи ние не можеме да ги поканиме на преговори само тие фирми кои дотогаш, до промената на власта работеле. Ние мораме да прошириме и да повикаме повеќе компании. Конкретно, за таа набавка беа повикани пет компании и сите си дојдоа во РЕК ‘Битола’, јас тогаш бев директор. Една не ги исполнуваше условите. Останатите си дадоа понуди, во затворени пликови и комисијата по отворањето на понудите заклучи дека компанијата СВ-Инвест има најниска цена којашто е и критериум за набавката“,
вели Ковачевски.
Ковачевски ги отфрла сомнежите дека во РЕК „Битола“ се случува било што незаконски, за што како главен аргумент ги користи цените кои се плаќале за иста услуга во минатото и сега.
„Во 2015 и 2016 година цената на час за булдожер до 350 киловати изнесувал над 8000 денари. Денеска таа цена е 2787 денари од час. Речиси тројно помалку.“
-Дали сугерирате и дека имало злоупотреби?
„Значи тоа јас не можам да го кажам. Тоа треба да го кажат надлежните институции. Ние целокупните материјали, целокупните документации ги доставуваме до надлежните институции коишто ги водат или ги отвораат како предмети. Да не заборавиме дека случајот со ТРАНСМЕТ произлезе од ископите во РЕК ‘Битола’, односно компанијата ЕЛЕМ…“
-Дали имате поднесено пријава до обвинителството последниве две, две и пол години, иако знам дека вие сте конкретно оваа функција од неодамна?
„Конкретно ние како компанија немаме поднесено. Меѓутоа знам и сум учествувал каде и кога ги барале податоците од надлежните институции. Да почекаме, ќе покаже времето кој и дали ги злоупотребувал позициите во комбинатот РЕК ‘Битола’ или во компанијата ЕСМ.“
И додека се чека истражните органи да го проверат трошењето на стотици милиони евра народни пари, се чини дека е изграден консензус да се прекине или барем значително да се намали изнајмувањето машини.
Тендерот за првата фаза на набавка на механизација за комбинатот требаше да се отвори на 23 јануари, но поради прашања од големиот број заинтересирани фирми се одложи.
Февруари ќе биде клучен месец – и за набавката на нова механизација за РЕК „Битола“, но и за набавката за подобрување на филтерот во комбинатот – од кого и живее и дише вториот најголем град во земјата – Битола.