Изборниот законик не го регулира прашањето на рекламирањето на социјалните мрежи и сервиси како Гугл адс и покрај тоа што во неколку циклуси партиите трошат значителни средства за рекламирање на овие платформи
Нема модел на регулација прифатен во цел свет. ЕУ, на пример, воведе обврска за социјалните мрежи и платформите да обезбедуваат детални податоци, вклучувајќи и за плаќањето. Тие возвратија со тоа што забранија политички кампањи
Како што се ближи денот на избори, така онлајн-просторот забрзано се пополнува со платени политички реклами.
Потрошивме малку време во редакцијата за да тестираме – чии реклами најмногу ќе ни се појавуваат. Списокот е далеку од конечен, но често ни се повторуваа реклами на Христијан Мицкоски, Венко Филипче, Изет Меџити, Орце Ѓеоргиевски, Каја Шукова, Амир Мециновиќ, Бујар Османи и други кандидати за градоначалници пред се од ВМРО-ДПМНЕ, ВЛЕН, СДСМ, ДУИ и Левица.
Со платеното политичко рекламирање на социјалните медиуми многу посуштински се занимава Фондацијата „Метаморфозис“. Тие го следат рекламирањето на платформите на Мета – Фејсбук, Инстаграм, Тредс и Ватсап и тоа во 26 општини.
„Од оние 26 општини што ние ги мониторираме, односно кандидатите за градоначалници на тие општини, можам да кажам дека речиси сите се рекламираат на социјалните мрежи, во овој период, во првите седум дена од мониторингот, со тоа што очекувано, најголем дел од средствата се потрошени од двете најголеми политички партии. И нивните лидери и нивните кандидати“,
изјави Горан Ризаов, раководител на програма во Фондација „Метаморфозис“.
Кога е во прашање Мета, таа нуди јавен пристап до дел од податоците поврзани со платените реклами за општествени прашања, избори и политика.
Така, еве кој потрошил најмногу на кампањи во последниве 30 дена. Прв е Бујар Османи со околу 4 100 евра, па Христијан Мицкоски со околу 3 300, Орце Ѓорѓиевски 3 200, Изет Меџити околу 2 600, Венко Филипче 2 400, Сотир Лукровски 2 400 и Александар Стојкоски 2 200.
За кој било од овие профили да добие право да плаќа реклами, мора да исполми повеќе услови, вели Горан Ризаов. Но, додава, процесот има празнини за да се знае сигурно – кој навистина плаќа.
„Мора да испратите потврда за вашиот идентитет. Ако сте организација исто така за локација, каде е лоцирана организацијата. Значи, постои одредена процедура и дисклемјер кој мора да биде јавен на сите вакви политички реклами. Меѓутоа, тој дисклејмер се поставува под т.н. ад-акаунт. Значи налог којшто е специјално наменет за објавување на реклами. Е, сега, пристапот до овој налог може да го имаат повеќе лица. Не мора да значи дека само името на Фејбук пејџот или човекот којшто го носи тоа име, има пристап… Така што не може точно да се определи кој ги трошел тие средства“,
вели Ризаов.
Повторно, само заради тест, ги проверивме дисклејмерите на дел од кандидатите. На пример, кај кандидатот на ВМРО-ДПМНЕ за градоначалник на Општина Карпош пишува дека е негов. Но, кај контактите, стојат телефонскиот број и електронската адреса на Ивица Периќ, веќе познат ПР и маркетинг експерт кој работи во земјава околу една деценија. Ист е случајот и со други кандидати.
Кај премиерот Христијан Мицкоски може да се види дека вкупно 14 луѓе имаат овластување да му ја менаџираат страницата, на лидерот на СДСМ седум.
Се што кажавме до тука и уште многу што прескокнавме е важно поради една клучна причина. За разлика од рекламите на телевизиите, радијата, весниците и порталите, за социјалните медиуми нема ниту ограничувања, ниту пак може да се знае од чиј џеб се парите потрошени за кампања.
Ова не е само новинарска забелешка. Еве што напиша ОБСЕ-ОДИХР во конечниот извештај по Локалните избори во 2021 година.
„Политичкото рекламирање со онлајн алатки како што се Google Ads и на социјалните мрежи, не е субвенционирано ниту конкретно регулирано со националното законодавство. Додека политичките партии опсежно ги користеа социјалните мрежи во своите кампањи, недостатокот на транспарентност на ваквите алатки ја прави секоја значителна ревизија невозможна“
пишува во извештајот, на страница 18.
Можните проблеми од недостатокот на регулација се нотираат и во преодниот извештај на ОБСЕ-ОДИХР за овие избори.
Кампањата на социјалните мрежи не е експлицитно регулирана, но законот бара разликување и означување на сите форми на платено политичко рекламирање. Поголемиот дел од учесниците на изборите наведоа пред Мисијата на ОДИХР дека делумно ќе се потпрат на социјалните мрежи при водењето на кампањата,
пишува во извештајот на страница 10.
Забелешките на ОБСЕ-ОДИХР за платеното политичко рекламирање вообичаено влегуваат во корпусот наоди за водењето и финансирањето на кампањите. Во 2023 година, во Министерството за правда се формираше група за измени на Изборниот законик за сите препораки на ОДИХР, вклучително и за темите традиционални и социјални медиуми. Беше изготвен нацрт-текст, но тој никогаш не помина пред пратениците.
Една од институциите која учествуваше во работната група беше Агенцијата за аудио и аудиовизуелни услуги. Тие вршат мониторинг над радиодифузерите, за време на кампања. Од таму ни објаснија дека групата експерти воопшто не се занимавала со платеното политичко рекламирање на социјалните медиуми. Единствениот предлог поврзан со темата бил:
„Работната група предложи да се дополни (Изборниот законик н.з.)… со забрана за носителите на функции, за време на изборната кампања да ги користат институционалните и своите службени профили на социјалните мрежи за поддршка, промоција или дискредитација на учесници во избори“,
беше дел од одговорот на ААВМУ.
Независно од работата во работната група, прашавме дали според Агенцијата е потребно регулирање на платеното политичко рекламирање на социјалните мрежи?
„Треба да се регулира рекламирањето на социјалните мрежи, но пред се преку усогласување на домашната регулатива со европската, со Актот за дигитални услуги и Регулативата за транспарентноста и таргетирањето на политичкото рекламирање.
Дополнително, во Изборниот законик треба да се додадат одредби со кои учесниците во изборите ќе се задолжат да обезбедат целосна транспарентност на податоците за рекламирањето објавено на социјалните мрежи и за потрошените пари за ова рекламирање“,
ни одговорија од Агенцијата.
Законите се носат во Собранието. А Собранието го сочинуваат пратеници од различни политички партии. Па, им поставивме исти прашања на четирите најголеми партии односно коалиции ВМРО-ДПМНЕ, СДСМ, ВЛЕН и ДУИ. Дали поддржуваат или не поддржуваат регулација на кампањите на социјалните медиуми и зошто, но и од кои причини препораките на ОБСЕ-ОДИХР не се преточени во закон во Собранието?
Ни одговорија само од СДСМ:
„СДСМ отсекогаш се залагала за регулирање на интернет-рекламирањето и предлагаше свои решенија, но одредени политички субјекти тоа го попречуваа. Во оваа насока секако дека СДСМ е подготвена да се придружи на сите иницијативи за надградба или дополнителна контрола на интернет-рекламирањето, во интерес на транспарентноста, отчетноста и фер процесите, согласно препораки на ОБСЕ/ОДИХР.
Надградбата би требало да се однесува на јасни правила кои ќе овозможат:
-прецизна идентификација на платените политички содржини,
-јавен увид во изворот на финансирање,
-еднаков пристап и можност за мониторинг од страна на институции или независни организации.“
Единствениот чекор кој е направен во насока на некаква регулација на платеното политичко рекламирање на социјалните медиуми е Координативното тело кое го следи однесувањето на политичарите, кандидатите, но и инфлуенсерите на интернет. На негово чело во моментов е Билјана Георгиевска, од позиција на директорка на Советот за етика во медиумите.
Процесот функционира на тој начин што партиите доброволно потпишуваат кодекс.
„Во кодексот… се бара да бидат транспарентни во рекламирањето така што секогаш ќе се означат дека тие што се нарачатели на политичкото рекламирање. А, во случај кога нарачатели се трети лица, ќе се произнесат каква е нивната поврзаност со нив, со што се очекува да има многу поголема транспарентност на финансиите што завршуваат на социјалните платформи за рекламирање. И се бара или тие се обврзуваат дека ќе бидат транспарентни, односно ќе објават информации за потрошените средства за платено политичко рекламирање на социјалните медиуми и другите онлајн алатки“,
изјави за „360 степени“ Билјана Георгиевска, извршна директорка на Совет за етика на медиумите во Македонија и претседателка на Координативното тело.
Но, кодексот го имаат потпишано само пет партии меѓу кои ниту една од големите. Бројот на жалби е исклучително мал. Георгиевска се надева дека е така бидејќи партиите се уште не слушнале за мисијата на координативното тело.
„Според истражување на Ројтерс институтот, 44% од младите луѓе на возраст од 18 до 24 години се информираат исклучиво на социјалните мрежи. Овие политички партии кај нас и независни кандидати и политички играчи што сакаат да учествуваат на локалните избори имаат огромна одговнорност бидејќи овие млади луѓе се првпат или вторпат гласачи. Тие прибираат информации за да го формираат своето мислење и да го дадат својот глас само на социјалните мрежи. Токму заради тоа, објавите не само што треба да бидат транспарентни, да биде јасно кој стои зад нив и да биде јасно кој дал пари за таа реклама, туку треба да содржат етички норми во обраќањето, да не содржат говор на омраза, да не бидат исклучиво црна кампања, негирачка за другиот. Да бидат информативни. Да го објаснат прашањето за кое себе се нудат како луѓе коишто ќе го решат тоа прашање“,
вели Георгиевска.
Во светот нема општоприфатен модел – како е најдобро да се регулира платеното политичко рекламирање на социјалните мрежи. Заедницата кон која се стремиме, ЕУ, од неодамна реши да ги обврзе социјалните мрежи и другите слични платформи да обезбедат детални податоци, вклучувајќи за плаќањето и за целните групи во платените кампањи.
Гугл и Мета одговорија со забрана за платени политички кампањи на нивните сервиси во ЕУ, бидејќи не можеле да ги исполнат барањата на Брисел.
Во Македонија нема такви пречки. Барем не додека партиите да дозволат измени на Изборниот законик или, пак, земјата влезе во Европската Унија.