За разлика од Србија, каде што сите болни и изолирани граѓани поради ковид-19 не можеа да го остварат своето гласачко право на изборите на 21 јуни, во С Македонија дел од погодените гласачи добија можност да го остварат своето уставно право на парламентарните избори на 15 јули, но дел сепак не
Првиот „поправен“ испит С Македонија ќе го има веќе следниот месец на локалните избори во Штип и во Пласница, а потоа и на крајот на 2021 година на редовните избори за совети и градоначалници. Следните избори во Србија, пак, се најавени за напролет во 2022 година
Кога претседателот на македонскиот парламент Талат Џафери на 16 февруари годинава, а српскиот претседател Александар Вучиќ на 4 март распишаа предвремени парламентарни избори во двете земји, ковид-епидемијата беше на самиот почеток во Европа и во регионот. Веќе во втората половина на март повеќето земји во опкружувањето се најдоа во вонредна состојба. Се воведуваа карантин и полициски час, а закажаните избори станаа неизводливи и беа откажани на неодредено време – за некои „потопли“ денови, кога се очекуваше вирусот да почне да ја губи силата.
Подоцна, Србија ги презакажа изборите за 21 јуни, додека политичките партии во Северна Македонија едвај постигнаа договор гласањето да се реализира на 15 јули, така што среда беше прогласена за неработен ден.
И тука завршуваат сличностите во врска со спроведувањето на парламентарните избори во двете соседни земји, кои непланирано беа прекинати и презакажани поради коронавирусот. За разлика од Србија, каде што избирачите кои на 21 јуни беа болни од ковид-19 или во изолација, практично, беа оневозможени да гласаат, властите во С Македонија се обидоа да ѝ го овозможат правото на глас и на оваа категорија избирачи, ама само делумно, односно мошне редуцирано.
Оваа сторија е изработена во соработка меѓу „360 степени“ од Скопје, С Македонија и „Јужне вести“ од Ниш, Србија.
Тексот објавен во „Јужне вести“, на српски јазик, можете да го прочитате ТУКА.
ОГРАНИЧЕНО ПРИЈАВУВАЊЕ ЗА ГЛАСАЊЕ ВО ИЗОЛАЦИЈА ВО С МАКЕДОНИЈА
Повеќе од четири илјади гласачи, според груби проценки, кои беа заразени или беа во самоизолација, на 13 јули годинава не го искористија своето право на глас на десеттите парламентарни избори во Македонија – први досега што траеја дури три дена, а гласањето беше продолжено за уште два часа поради ситуацијата со ковид-19.
Дел од тие гласачи можеби и во „нормални услови“ немаше да излезат на гласање, но дел од нив немаа право на избор. Тие што заболеа од ковид-19 или добија решенија за изолација поради контакт со заболени по рокот за пријавување за гласање од дома го загубија загарантираното уставно право. Таков е случајот и со соговорничката на „360 степени“ од Кичево (општина во петтата изборна единица). Таа, иако планирала да гласа, немала можност за тоа. Поради контакт со колешка заразена со ковид-19, нашата соговорничка добила решение за изолација неколку дена пред почетокот на изборите.
Не се знае точната бројка на избирачи на кои им беше оневозможено гласањето на јулските избори во Северна Македонија.
Во јуни годинава, еден месец пред „вистинскиот“ изборен ден, техничката влада, со уредба со законска сила, го регулира начинот на гласање на заразените со коронавирус и на нивните контакти. Беше предвидено 13 јули да се определи како ден за гласање на оваа категорија избирачи, односно два дена пред изборниот термин – 15 јули. Болните и изнемоштени лица, како и гласачите во затвор или во притвор, пак, гласаа на 14 јули.
Со владината уредба беше предвидено членот 111 од Изборниот законик, кој е наменет за болни и изнемоштени лица, да се примени и „за лица кои се во домашен карантин поради позитивен тест на ковид-19 и за лица на кои им е одредена мерка самоизолација со решение од Државниот санитарен и здравствен инспекторат“. Во тој момент ова решение се чинеше најоптимално, со оглед на тоа што ковид-кризата ја затекна земјата во период кога парламентот беше распуштен, така што не можеше да се состане и да донесе измени на Изборниот законик.
Она што не беше предвидено се неколкуте дена вакуум од последниот рок за пријавување за гласање на лицата во изолација до денот на гласање. На 8 јули на полноќ истече рокот за пријавување за гласањето во изолација, кое се спроведе на 13 јули. Во деновите помеѓу беа регистрирани над 600 нови случаи на ковид-19, но сите што беа заразени во овој период, како и нивните контакти кои добија решенија за изолација, практично, немаа можност ниту да се пријават за гласање ниту да гласаат.
Скромен одѕив
Министерот за здравство Венко Филипче на 6 јули изјави дека во изолација се нешто помалку од пет илјади лица и дека тие можат да учествуваат на изборите, во чие спроведување, поради епидемијата, се вклучија и здравствените работници, како членови на избирачките одбори, кои одеа по домовите. Сепак, на 13 јули правото на глас го искористија само 723 од вкупно 759 пријавени или околу 15 проценти од околу 5 000 гласачи во изолација, како што посочи Филипче. За гласање во домашни услови се пријавија и 8 852 болни и изнемоштени.
Три дена пред датумот определен за гласање на лица што се заразени со ковид-19 или се во самоизолација, владејачката ДУИ побара Уставниот суд да интервенира во владината уредба за изборите, така што ќе им се овозможи да гласаат и на лицата што се инфицирале или се во изолација по 8 јули.
Партискиот портпарол Бујар Османи, кој тогаш беше вицепремиер во техничката влада, побара Уставниот суд веднаш да закаже вонредна седница за да донесе времена мерка и да се суспендира одредбата со која се ограничува регистрација на луѓето што се во изолација само до 8 јули. Тој рече дека треба да се суспендира оваа одредба затоа што и во наредните два дена ќе има лица што ќе се упатат во самоизолација поради ковид-19 и нема да можат да гласаат. Спомнувајќи ги бројките на новозаразени во тие денови, Османи посочи дека бројката на оние на кои ќе им биде оневозможено гласање може да стигне и до 10 илјади.
Десеттите парламентарни избори во С Македонија завршија со 51,3 проценти одѕив наспроти 66,7 отсто на претходните парламентарни избори – во 2016 година. Ризичната ситуација со ковид-19, секако, е една од клучните причини за значително помалата заинтересираност на гласачите за учество на изборите, во споредба со гласањето во декември 2016 година.
Овие парламентарни избори во земјата продуцираа и нови избори. На 13 декември годинава ќе се одржат дополнителни локални избори во две општини, откако градоначалникот на Штип, Благој Бочварски, стана министер за транспорт и врски, а градоначалникот на Пласница, Исмаил Јахоски, пратеник. Иако, во меѓувреме, новиот парламент почна со редовна работа, правилата за гласање во изолација остануваат исти и за дополнителните избори за градоначалници во овие две општини.
„ДИК веќе има искуство со избори што ги спроведе во услови на епидемија на ковид-19. Тоа искуство ќе биде применето и за претстојните избори за градоначалници на Штип и на Пласница“,
вели портпарол на ДИК, Адмир Шабани, во разговор за „360 степени“. Тој оценува дека е многу важно што на предвремените парламентарни избори не се создаде нов кластер на ковид.
Да се стимулира, а не да се отежнува остварувањето на избирачкото право
Каролина Ристова-Астеруд, редовна професорка на Правниот факултет на УКИМ, вели дека надлежните институции, Собранието и ДИК, пред сѐ, треба да обезбедат оптимални услови за непречено остварување на гласачкото право, а не само негово здравствено-безбедно исполнување. Не е доволно ниту, пак, прифатливо, како што вели таа, фокусот да биде само на здравствените протоколи, како што очигледно беше случајот со парламентарните избори 2020 туку фокусот мора да се стави и на тоа како да се оствари самото гласачко право на сите граѓан(к)и кои сакаат да гласаат.
„Ние веќе имавме едни ‘ковид-избори’ и тие искуства треба да се земат со сета сериозност за да бидат надминати сите тогаш пројавени слабости и правни празнини. Апсолутно е неприфатливо во следниот изборен циклус да се случи гласач(к)и да се жалат дека не им било овозможено да гласаат поради преголемо и вулгарно граматичко читање на правото, а не и активирање на другите правни принципи, правната логика и методите на правното толкување, што секако им овозможуваат на добрите правораздавачи да го надминат овој предизвик во корист на правата и слободите на граѓанството. Но тоа е „приказна за друг ден“,
вели Ристова-Астеруд.
Таа посочува на две, како што вели, индикативни ситуации во однос на лицата во самоизолација:
Првата, вели, е врзана за примената и толкувањето на Изборниот законик (член 111) во делот на гласање на „немоќно и болно лице“. Овие лица, доколку сакаат да гласаат, треба да се пријават 7 дена пред денот на гласање. Очигледно, оваа одредба не ги покрива ситуациите на гласач(к)и кои добиле решенија за самоизолација по тој рок, па и на самиот ден на гласање.
„Сметам дека најбезболниот начин е Собранието да направи интервенција во споменатата одредба на Законикот и да ја адресира оваа, но и идни вакви исти или слични ситуации, дури и не секогаш врзани за епидемии/пандемии. Интервенцијата треба да биде во однос на рокот, т.е. пријавувањето ефективно да може да го опфаќа и самиот ден на изборите, до последниот час за гласање, заради суштинско запазуање на антидискриминациската уставна клаузула. Значи, целта на државата и на правниот поредок треба да биде максимално овозможување на остварување на граѓанското гласачко право, а не негово оневозможување, отежнување или обесхрабрување – тоа е апсолутно неприфатливо и без никакво оправдување“,
вели Ристова-Астеруд.
Втората индикативна ситуација, според неа, е во врска со местото, односно адресата на која граѓан(к)ите ја остваруваат самоизолацијата. Заради должината на самоизолацијата, која може да биде и до две недели, јасно е дека не секогаш граѓан(к)ите избираат да ја „тераат“ на редовната адреса на живеење. Во тој дел, како што вели професорката, треба да се има предвид либерално-демократскиот карактер на нашиот Устав и неговите темелни вредности.
„Надлежните (изборни) органи треба сето тоа да го уважат и да се најдат соодветни правни и оперативно-логистички решенија како тие граѓани ќе се пријавуваат, лоцираат и како ќе им биде овозможено да го остварат своето гласачко право, теренски преку најблиските локални избирачки тела, но со броење и ефектуирање на таквите гласови во изборната единица каде што им се наоѓа постојаната адреса на живеење. Впрочем, да потсетам, една од главните причини зошто ја професионализиравме ДИК беше токму за да ги следи, студира, споредбено и, секако, како и да ги осмислува сите изборни ситуации и предизвици, и заради интегритетот на изборниот процес, но и заради максимално обезбедување и заштита на гласачкото право на граѓанството“,
вели Ристова-Астеруд.
Нови избори во ковид-криза
Со оглед на тоа што за претстојните избори нема скратени рокови какви што се предвидени за предвремени избори за пратеници, овој пат лицата во изолација ќе треба да се пријават седум дена пред денот определен за гласање, што во случајов би значело до 4 декември на полноќ, затоа што гласањето за оваа категорија избирачи ќе биде повторно два дена порано, односно на 11 декември. Доколку, пак, има втор круг гласање, што не е исклучено во случај на мала излезеност (што и се очекува, со оглед на најавениот опозициски бојкот и здравствената криза, наспроти предвидениот праг во првиот круг), тогаш пријавувањето за гласање во изолација би било до 18 декември, а гласањето во изолација на 25 декември.
Според тоа, не е тешко да се процени дека на локално ниво во овие две општина ќе биде уште поголем процентот на запишани избирачи кои ќе бидат оневозможени да го остварат избирачкото право, затоа што ќе бидат упатени во изолација во периодот од седум дена вакуум од последниот рок за пријавување до гласањето. Притоа, треба да се има предвид и дека актуелните трендови на развој на епидемијата се речиси десеткратно поголеми во споредба со летото, кога стивнуваше првиот бран на ковид-19 во земјава.
За споредба, на 15 јули, кога се одржа „главното“ гласање на 10. парламентарни избори во земјава, имало околу 3,5 илјади активни случаи на ковид-19, од кои околу 180 биле во Штип, додека во Кичево, под чиј Центар за јавно здравје спаѓа и Општина Пласница, имало околу 70 активни случаи. Според статистиката на Министерството за здравство, пак, од 15 ноември ( четири месеци по парламентарните избори) бројката на активни случаи на ковид-19 во земјава е над 18,3 илјади, од кои 513 се во Штип – општина со над 41,8 илјади избирачи, наспроти Кичево, каде што на 15 овој месец имало 418 активни случаи, а во чиј состав е и малата Општина Пласница, со околу 5 илјади избирачи, од кои едвај нешто повеќе од 34 проценти излегоа на јулските парламентарни избори.
„ИЗОЛИРАНИТЕ“ НЕ ГЛАСАА ВО СРБИЈА
Иако е загарантирано со Уставот, правото на глас на парламентарните, покраинските и локалните избори на 21 јуни им беше оневозможено на илјадници гласачи во Србија. Без можност да го заокружат бројот пред политичката опција во која имаат најголема доверба, останаа корисниците на домови за стари лица и оние што како позитивни на коронавирусот или нивните контакти беа во задолжителна домашна изолација.
„Ковид-избори“ беа организирани во повеќе земји во регионот – Словенија, Србија, Хрватска, Северна Македонија и Босна и Херцеговина, а некои од нив не беа доволно подготвени, посочуваат експертите. Северна Македонија и Србија ќе имаат можност да ги поправат „грешките“ веќе на крајот на 2021 година и напролет во 2022 година, за кога официјалните лица најавија нови избори.
На денот на изборите во Србија, според официјалните податоци на Министерството за здравство, 686 лица имале коронавирус. Според епидемиолошките мерки што важеа во тоа време, не им беше дозволено да се движат, без оглед дали се лекуваа во болница или дома. Истите правила важеа и за нивните контакти, односно сите лица што биле во непосредна близина во период од два дена пред првите симптоми до резултатите од тестот.
Славица Јаначковиќ (62) од Ниш на 11 јуни ја слушна веста дека е заразена со вирусот по телефонски разговор со епидемиолог од Институтот за јавно здравје во Ниш. Тогаш таа почна да ги одбројува 14-те дена задолжителна самоизолација во својот дом. Таа, исто така, доби јасни упатства. Освен тријажа и контрола кај доктор на Клиниката за инфективни болести, не ѝ беше дозволено да се движи никаде, а исто така ѝ беше забрането да прима посети. Беше невозможно да се оди на избори во таква ситуација, а сопругот, двете ќерки и зетот на Славица, како и неколку члена на поширокото семејство во Пирот, беа во домашен карантин како нејзини контакти.
За да не се прекрши закон, се спречи уставното право на глас
Како одговор на прашањето „дали имам право да гласам дома“, на веб-страницата на Републичката изборна комисија пишува: „Имате, но под одредени услови. Законот дозволува можност за гласање од дома, но само за немоќни и лица со попреченост, односно лица што не можат да дојдат на избирачкото место од здравствени причини, лица со попреченост и немоќни стари лица“.
Оваа законска одредба не се однесуваше на позитивни или гласачи што се сомнителни на ковид-19 во Ниш. Славица и членовите на нејзиното семејство не испратиле барање за гласање од дома до надлежните затоа што во медиумите слушнале дека таква опција не постои.
„Од медиумите дознав дека Градската изборна комисија не била во ситуација да испраќа луѓе во домашна посета кај позитивни пациенти бидејќи, наводно, немале соодветна опрема за тоа. Многу ми е жал затоа што покрај мене, можеби, десетина мои контакти не гласаа“,
вели Славица.
Три дена пред изборите претседателката на Градската изборна комисија Лилјана Бериќ ги извести своите сограѓани преку локалните медиуми:
„Сите пациенти што се лекуваат дома или оние што се во самоизолација поради контакт со пациент имаат решенија што им забрануваат да контактираат со кого било освен со домашните, така што, доколку членовите на избирачкиот одбор одат кај нив, тие практично би го прекршиле законот, па така нема можност да гласаат“,
рече таа во телевизиската емисија „Зона плус“.
Таа призна дека не знае колку гласачи се во таква ситуација.
„Ако погледнете практично, тоа е невозможно. Не знам колкав е бројот во моментов, но претпоставувам дека не се голем број гласачи кои значајно би ја промениле излезеноста“,
додаде претседателката на Градската изборна комисија.
Правото на глас е основа на демократијата
Павле Димитријевиќ, заменик-програмски директор на организацијата „Црта“, која ги набљудува изборите од 2016 година, смета дека Градската изборна комисија не била надлежна да донесува такви одлуки.
„Правото на глас не може да му биде одбиено никому надвор од законот и Уставот, па се поставува прашањето дали оваа изјава е лична позиција на претседателот или одлука на Градската изборна комисија. Имајќи предвид дека локалните и парламентарните избори се одржаа во исто време и дека Републичката изборна комисија беше главно задолжена за организирање и спроведување на изборите, со што беа усвоени сите подзаконски акти кои не предвидуваа дека некој може да биде одбиен да гласа со образложение дека е во изолација, не е јасно како Градската изборна комисија може да го стори тоа“,
вели Димитријевиќ.
Тој додава дека правото на глас е едно од основните и најстари политички права на граѓаните кое е загарантирано со Уставот и дека тоа претставува основа на демократијата.
„Затоа тоа право ужива највисок степен на заштита, а сите институции во демократските земји се крајно претпазливи за можни негирања на правото на глас“,
вели тој.
Во неговата организација не знаат за случај некое лице да се пријавило да гласа и да му е одбиено тоа право поради пропишаната мерка изолација. Сепак, тој ја критикува организацијата на изборите и вели дека институциите што се надлежни за спроведување на изборите се однесувале „како пандемијата да нѐ изненади пет дена пред денот на изборите“.
„Информациите за тоа како изгледа изборниот ден и кои се обврските на гласачите, а кои на членовите на избирачките одбори, како воопшто да се однесуваме на избирачкото место, ги добивме само пет дена однапред, иако имаше доволно време да се разговара за тоа и да се направи план“,
вели Димитријевиќ.
Во последен миг се носеа мерки за заштита на избирачките места
Од Републичката изборна комисија велат дека изборите се одржале во согласност со мерките пропишани од Републичкиот кризен штаб за борба против ковид-19, донесени на седница на 16 јуни. Затоа јавноста дури тогаш беше информирана за конкретни мерки – членовите на изборната комисија да носат заштитна опрема, а гласачите да носат маски со почитување на растојанието од еден метар.
„Во таа смисла, РИК ги информираше сите работни тела и општинските, односно градските изборни комисии, а преку нив и избирачките одбори, за мерките за заштита од ширење на заразна болест ковид-19 на избирачките места, како и дека личната заштитна опрема ја обезбедува Републичкиот фонд за здравствено осигурување“,
одговараат од РИК.
По седницата на 16 јуни, некои членови на Републичката изборна комисија побараа од Кризниот штаб да објасни како да се организира гласање за гласачите во самоизолација или домашно лекување од ковид-19. Одговорот не беше објавен, а во пракса се покажа дека таквиот глас не беше ни можен.
Останувањето во изолација дома или во дом за стари лица не е единствената причина што ги одврати гласачите во Србија да гласаат на 21 јуни. Истражувањето на ИФЕС покажува дека стравот и претпазливоста биле присутни кај граѓаните во моментот на епидемијата, така што тие сметале дека одењето на избори е опасност по нивното здравје. На прашањето од што најмногу се плашат кога станува збор за „ковид-избори“, 30 проценти од испитаниците одговориле дека очекуваат метеж на избирачките места, а 27 проценти се плашат од можноста за инфекција додека чекаат во ред.
Излезеност под 50 проценти
Според официјалните податоци на РИК, од 6 583 665 граѓани со право на глас, само 3 221 908 од нив ја искористија таа можност, што значи дека излезеноста е нешто помала од 49 проценти.
Новинарката на „Данас“, Зорица Миладиновиќ, која ги следеше изборите на 21 јуни, смета дека излезеноста била уште помала.
„Мислам дека ова е барем неколку проценки повеќе од реалниот одѕив. Ние не ја познаваме целосно ‘технологијата’ за зголемување и крадење гласови. Слушаме различни сведоштва на оние што учествуваат во неа. Кога ќе завршат изборите, ништо од тоа не е официјално регистрирано“,
вели таа.
За толку нискиот одѕив смета дека има повеќе причини, а една од нив е апсолутната недоверба на граѓаните во системот.
„Нискиот одѕив е збир на сè – и ковид и повици за бојкот, но мислам дека повикот на опозицијата всушност имаше најмалку влијание. Повеќе го препознавам ставот на оние што мислат дека немаат за кого да гласаат и дека резултатот е познат, па затоа не би ризикувале во ваква епидемиолошка ситуација и да излезат на гласање. Владее апсолутна недоверба додека се измислуваат податоци и се намалува бројот на пациенти за да се спроведат изборите, а сите знаат дека епидемијата однесе животи и во тоа време“,
вели новинарката.
Српскиот претседател најави нови избори напролет во 2020 година. Во случај епидемијата да трае и тогаш, како што велат од организацијата „Црта“, ќе биде од клучно значење институциите да покажат дека работат на мерки за превенција, дека се свесни за условите и дека се однесуваат одговорно кон заштитата на избирачите, со цел да се избегне впечаток дека институциите ја игнорираат пандемијата.
АВТОРИ: Александра М. Митевска и Сања Јаначковиќ
