Во С.Македонија нема причина за ветинг во судството и тој треба да биде последна опција. Ваков е ставот на Европската Унија, кој добро му е познат на политичкиот врв во земјава од каде што сѐ почесто и сѐ погласно се испраќаат пораки за прочистување во судството.
Најчестото објаснување што се среќава за тоа што е ветинг е дека тоа е проверка на извршување на функцијата. Центарот за правни истражувања и анализи во својата анализа „Проверка на судии во младите демократии“, за ветингот пишува: „нема воедначена дефиниција во теоријата која би се зела како основа за разграничување помеѓу ревизија, реевалуација, реимeнување или реизбор“.
И премиерот Зоран Заев во својата последна изјава порача дека не треба да го употребуваме поимот ветинг бидејќи, посебно во регионот, симболизира една различна постапка што се спроведе во соседството, односно во Албанија.
Меѓутоа, што е потребно за да се спроведе ветинг во земјава и што е она што може да се направи во рамки на актуелните законски можности?
За да се спроведе т.н. ветинг ќе мора да се донесе и закон, за кој е потребен широк политички консензус затоа што е потребно двотретинско мнозинство, но и затоа што процесот мора да биде кредибилен и поддржан од политичките играчи.
Но ова мора да ни биде последна опција, порача вчера и евроамбасадорот во земјава, Самуел Жбогар.
„Нашата позиција за ветингот е јасна. Мислам дека повеќе сакаме да ги користиме сите други елементи за подобрување на состојбите во судството, односно тоа да ги искористи внатрешните механизми. Ние ќе дадеме поддршка. Следната година имаме проект за мониторинг на случаите од висока корупција и се надевам дека ова ќе го подобри функционирањето на судството. Ветингот секогаш е последната опција и за тоа требаат предуслови, како што е политички консензус. Не гледаме причина за тоа. Сепак, одлуката е на самата земја, а ова е наш став“, изјави Жбогар.
Антикорупциска и Судски совет – клучни играчи со законски можности
Проверката на извршувањето на функцијата кај судиите е возможна и без посебен закон и некоја специјална комисија за ветинг, затоа што законите тоа го овозможуваат. Колку има услови за тоа, пак, е друго прашање.
„Ние сме во понапредни фази со реформските закони, пред сѐ во правосудството, имаме сериозни алатки, каде што самите институции може да влезат и да го направат прочистувањето“, рече вчера Заев.
И министерката за правда Рената Дескоска неодамна ги повика постојните институции: Антикорупциската комисија да почне проверка на имотот на судиите, а во овој процес, кој таа го нарече „мек ветинг“, законска можност да се вклучи има и Судскиот совет.
Државната комисија за спречување корупција и судир на интереси (ДКСК), позната како Антикорупциска, работи според нов Закон за спречување корупција и судир на интереси кој беше донесен на почетокот на оваа година. Новиот закон им овозможува на антикорупционерите да направат проверка на имот. Според законот, и судиите и обвинителите имаат обврска да поднесат изјава за личната и имотната состојба на членовите на нивните семејства. Секоја промена во имотот, која е поголема од 20 просечни нето-плати, тие се должни да ја пријават. Антикорупциската комисија, пак, прави проверка и испитува дали податоците се вистинити кога постапува по конкретен предмет или ако тоа го има зацртано во годишниот план.
Бидејќи членовите на ова тело оцениле дека правосудството е столб со висок ризик од корупција и други влијание, во годишниот план за 2020 година судиите и обвинителите се на листата за проверка.
Законот предвидува дека ако во постапката за проверка не се докаже дека имотот е стекнат и зголемен како резултат на примањата што се пријавени и оданочени, Антикорупциска покренува иницијатива за кривична одговорност до јавно обвинителство. За тоа треба да се извести и телото кое ги избрало функционерите, во случајот на судиите – Судскиот совет, а за обвинителите – Советот на јавни обвинители.
Надлежностите комисијата ги има, но кубури со ресурси. И човечки и технички. Софка Пејковска-Дојчиновска, член на Антикорупциската комисија, денеска рече дека новите простории веќе ги добиле, опремата добиена од ЕУ ќе треба да се инсталира и тоа ќе значи дека тогаш антикорупционерите ќе можат брзо да почнат со проверка на имотната состојба на сите.
Меѓутоа, во моментов ДКСК нема капацитети.
„Тоа е ноторно и за жал е така. Ние немаме не само човечки ресурси туку немаме ни технички услови, бидејќи опремата што ја добивме од ЕУ сѐ уште не е инсталирана, бидејќи не сме префрлени во новите простории. Таа опрема е токму во таа функција, преку таа опрема и интероперабилноста сме поврзани со 17 институции за да ги црпиме податоците и за да ја спроведуваме постапката“, рече Пејковска-Дојчиновска.
И Судскиот совет, кој ја има една од клучните улоги, работи според нов закон кој, исто така, беше донесен годинава.
Ова тело е едно од клучните затоа што е надлежно да ги избира судиите, да ја следи нивната работа: како ги водат постапките, со колкаво времетраење, одлучува и за претставки за работата на судиите што ги поднесуваат граѓаните или правните лица, утврдува одговорност, но и разрешува судии.
Но, ако човечките и технички капацитетите се наметнуваат како проблем кај Антикорупциска, на адреса на Судскиот совет, пак, се критиките за вмешаност на политиката. Тие се подгреаја и со минатонеделните настани кога требаше да се изберат нови членови на ова тело. Тогаш собраниската Комисија за избори и именувања ги избра Весна Дамева, како предлог на претседателот Стево Пендаровски и Селим Адеми, како предлог на ДУИ. Но, името на Павлина Црвенковска, предлог на СДСМ, не доби доволно поддршка од пратениците членови на оваа комисија.
Примерот со Албанија
Додека меѓународната заедница кај нас не дава „зелено светло“ за ветинг и повикува да се искористат постоечките механизми, во Албанија „проветрувањето“ во судството се случи со носење Закон за рееваулација, на кој му претходеа и измени на Уставот со кои се дефинираше улогата на меѓународната заедница во процесот на проверка.
Имено, се назначи тим од експерти по право од земјите членки на ЕУ и од САД и целиот процес беше наречен Меѓународна операција за мониторинг.
„Меѓутоа, Меѓународната операција за мониторинг нема извршна функција, па самата реевалуација ја спроведуваат домашните институции за проверка. Согласно Законот за проверка, Меѓународната операција за мониторинг треба да подготви список на предложени кандидати за двете тела (институциите за проверка) кои ќе ги проверат вршителите на правосудна функција, поради што на политичките партии им е многу тешко да ги отфрлат препораките“, пишува во споменатата анализа на Центарот за правни истражувања и анализи.
Во Албанија процесот на ветинг е во тек, а дел од резултатите силно одекнаа и во земјава. Меѓу нив е и тоа што по ветингот во Уставниот суд на почетокот на годината, соседната земја остана само со еден судија. Иста судбина ја имаше и Врховниот суд во Албанија, каде што проверката на имот го остави и него со испразнети фотелји.