Се размислува за владини стимулации во делот за решавање на станбеното прашање на повеќедетни семејства и други мерки за решавање на домувањето на младите, вели Влатко Ѓорчев, национален координатор за демографија, млади и човечки капитал. Друга мерка која би можела да го стимулира наталитетот е изградба на градинки во повеќе места за да им се помогне на младите родители, вели тој во интервју за „360 степени“
360°: Во 2010 година во државава имало нешто повеќе од 24 000 новороденчиња, а во 2024 година тие ќе бидат нешто помалку од 16 000. Какви се размислувањата на Владата за ова прашање?
Ѓорчев: Се работи за едно од клучните стратешки прашања за иднината на Македонија, затоа што во било која држава, не само во Македонија, сè може да се направи. Може да се направат и патишта, згради, фабрики, мостови и аеродроми, но ако нема луѓе, сè е попусто и џабе. Значи, мислам дека апсолутно се работи за исклучително важно прашање и бројките кои вие пред малку ги кажавте се и тоа како бројки за загриженост. Помеѓу 2006 и 2016 година Македонија беше единствената држава во Јужна Европа која имаше раст на новородени деца, не многу – 2 отсто. Од 22 585 во 2006, зголемивме на 23 002, зголемување од 2,3 отсто во текот на тие десет години. Единствена земја од Португалија преку Шпанија, Италија и сите балкански земји, Македонија демографски беше убедливо најдобра. За жал, од 2017 година со сите влади на Зоран Заев и Таче Ковачевски на Македонија ѝ се случува незабележан во историјата пад по бројот на новородени деца и незабележано како никогаш во историјата иселување. Тоа резултираше да од 2016 до 2024 Македонија, покрај Украина, која е во војна, која има огромен број на загинати и десет милиони бегалци, Македонија заедно со Украина е демографски најлоша во Европа и мислам дека тоа е едно од најголемите потфрлања на претходната влада на СДСМ не во смисла да ја префрлам вината на нив, но неброено пати во Собранието и комисии им кажував и укажував и замолував да не ги демонтираат демографските мерки, да обрнат внимание на демографијата и тоа резултираше да паднеме од 23 000 новородени деца до овој историски минимум сега, каде имаме едвај 16 000 новородени бебиња.
360°: Ако пикот е 2010 година, до 2017, 2018 и 2019 година, тие бројки многу малку варираат. Варираат со стотина новороденчиња, а вие го поврзавте ова со иселувањето на младите, јас, колку што се сеќавам, цела кампања за доаѓање на власт ја изградија преку иселувањето на луѓето од Македонија, што значи дека луѓето се иселуваа и во времето на претходната влада.
Ѓорчев: Видете, секогаш имало иселување од Македонија и 150 години наназад. Ако ги видиме лектирите во кои, нели сме ги читале, и песните кои сме ги учеле во училиште, од Македонија секогаш имало и печалба и гурбет. Имало заминување и во шеесеттите, седумдесеттите итн., и секогаш од Македонија имало број на луѓе кои сакале, нели, поголема плата и можности за да заминат, но ваков егзодус и катаклизма како што имаме од 2017 година досега, никогаш сме немале во историјата, и тоа одговорно го тврдам. Значи, се гледа по сите можни индикатори, тоа резултираше да сите можни демографски индикатори да се на минимум. Направена е навистина трајна штета за иднината на Македонија, стратешка штета и оваа позиција во која се наоѓаме е навистина тешка. И јас знам дека има иселување во огромен број на источноевропски земји, на пример, ако ги гледате балтичките земји, Бугарија како членка на ЕУ, Романија, Грција, сите имаат иселување, околните земји исто така. Но она што се случи во Македонија навистина е драматично, но мораме да се носиме со тие проблеми.
360֯ : Од ваша перспектива, од 2017 г. наваму, да речеме, потфрлиле. Сега што е она што ќе го преземете и Владата и вие како национален координатор за демографија?
Ѓорчев: Само би додал уште еднаш – падот на новородени деца од 2016 година којшто беше 23 002, заклучно со 2024 година на едвај 16 000 родени бебиња, е навистина дрaматичен. Мораме да ги подобриме бројките. Фокусот апсолутно ќе биде и на демографијата и на економијата, и тоа веќе се случува. Македонија мора да биде земја од која многу помалце луѓе ќе си заминуваат. Не сакам да излезам и да кажам – нема да има иселување од Македонија. Ќе има. Не можам да излезам и да кажам дека Македонија ќе има поголеми плати од Германија или Скандинавија, кога нема да има, тие се неколку чекори пред нас. Но дека можеме да имаме дополнителна економска активност, можеме да имаме отворање на нови фабрики, нови инвестиции, да ги размрдаме оние економски зони коишто 7-8 години беа зачмаени, а пред тоа се отворија сто фабрики и сто погони коишто ја одржаа, ја спасија македонската економија, мислам дека тоа можеме да го направиме. Истовремено ќе работиме на отворање на голем број градинки за да може жените и мајките да имаат баланс…
360֯ : Порано имаше деца, немаше градинки, сега има градинки, деца нема…
Ѓорчев: Имаме определени општини во Македонија, конкретно Скопје и неколку поголеми градови, каде што имаме листи на чекање за децата. Исто, друг феномен којшто се забележува не само во Македонија, туку и пошироко, дури би рекол и глобално, тоа е дека порано немаше потреба од рурални градинки затоа што доста често жените во руралните места остануваа дома со децата и работеа во своите домаќинства, но сега со развојот којшто се наметна, со компјутеризацијата, со поголемиот број на возила итн., па и самото образование, сега имаме потреба и за градинки во руралните подрачја. Комплексен е проблемот, вистина е дека на некое место има градинки, нема деца, но имаме и доста места каде што има поголем број на деца а сè уште чекаат градинки. Затоа мислам дека е правилна политиката на премиерот Мицкоски, којшто заедно со министерството и општините и локалните самоуправи, работи на овој проблем.
360֯ : Рековте, ќе треба да се донесат инвестиции, да се зголемат платите… Во однос на модалитети од Европа, веќе помина над половина година како е оваа влада, сте разгледувале ли држави кои имаат стратегии, коишто помогнале со зголемување на бројот на новороденчиња?
Ѓорчев: Се работи за еден од најтешките проблеми за цела дузина на европски земји, ако ја гледате Европа во целина како континент, и земјите членки на Европската Унија и оние што не се членки на ЕУ. Од сите земји во Европа, педесетина на број, ниту една нема над онаа стапка на репродукција од 2,1 родено дете по жена. Имате земји кои, еве, 2024 година влегоа во група земји со ултраниска стапка на наталитет. Тоа им се случи на Германија, на Австрија и на Естонија, кои се економски прилично добри и успешни. Ако ја гледате, на пример, со најмал наталитет и со најмал фертилитет во Европа тоа е Литванија. Ако ја гледате, најголем пад на новородени деца во 2024 година во првите 11 месеци тоа е Латвија. Намалување од 12,4 проценти.
360°: Дел од нив тоа го решаваат со, да речам, увоз на луѓе преку работна сила, преку миграција, преку потпомагање на луѓето што доаѓаат од други држави.
Ѓорчев: Има такви програми. Земјите се обидуваат на различен начин да работат на ова прашање.
360°: Ние како ќе работиме?
Ѓорчев: Во дел од европските земји се работи со увоз на работна сила. Дел од нив исто така работат и на сопствената демографија, даваат поддршка на мајките. Ова прашање што го спомнав со градинките. Дел од нив и тоа како ќе работат, вклучувајќи ја и Македонија, ќе работиме сериозно на делот на домувањето особено за младите. Различни се приодите. Но, уште еднаш ќе речам, не е сеедно кога некои земји имаат пад на население како Италија, која има 60 милиони жители, и Македонија, која има 1,8 милиони жители. Ние сме многу помали и ние едноставно многу побрзо се тенчиме, па дури и на некои места исчезнуваме. Така што, уште еднаш ќе речам, ќе работиме, и тоа како. Ќе работиме во делот на даноците на платите, во делот на домување особено на младите, во делот на градинки, во делот, исто так,а на корпусот на прашања поврзани со неплодноста и инвитро оплодувањето. Значи, се работи за комбинација од мерки. Во ниту една држава на светот нема една мерка и да се рече – ете, тоа успеало. Секогаш се работи за комбинација од мерки и тоа ќе го примениме во Македонија.
360°: Во однос на платите, јасно, нели, треба да се зајакне економскиот сектор. Во однос на градинките, исто, треба да се градат градинки. Кога зборуваме за домување, на кој начин конкретно, што ќе се прави за младите да имаат приспособени услови за свој дом?
Ѓорчев: Во делот на домувањето државата може да помогне во учеството, во поголем број рати, стимулација во делот на преференцијално кога се работи за решавање на станбено прашање на повеќедетно семејство. Треба да им се даде поддршка затоа што не е сеедно дали две плати се делат на еден или двајца луѓе, или тие плати се делат на повеќе. Се работи за комбинација од нешта што веќе ги работиме. Има уште еден дел што би сакал да го загатнам, а тоа е вкупната атмосфера во општеството. Мораме едноставно да го имаме она поимање што го имале нашите баби и дедовци, а тоа е дека семејството и децата се нашето најголемо богатство. Имате многу земји што се вонредно богати, на пример, во Азија најнизок наталитет имаат Сингапур, Јужна Кореа – најмал на светот, Јапонија и цела низа други земји кои се супербогати. Еден Лихтенштајн, што има 190 илјади долари БДП по жител годишно, најголем во Европа, има стапка на фертилитет која е тука некаде можеби и помала од Македонија. Значи, се работи и општо за поглед на животот. Мислам дека генерално, и како општество и како луѓе треба да им ја пренесеме онаа порака на младите дека бракот и семејството се добра одлука, дека убаво е да се биде родител, дека убаво е да е има деца.
360°: Кога разговарате со луѓето, особено ние кога ја работиме оваа тема на терен, една од главните причини зошто се иселуваат потенцијалните родители се секако условите во коишто работат и велат „како јас ќе направам свое семејство овде ако за тоа дете немам пари, да му овозможам дом.“ Во таа насока, кои би биле мерките за да се измери успешноста на политиките коишто ќе ги применувате или ги применувате? Како ќе се знае дали сте успеале во тоа да се зголеми бројот на новороденчиња?
Ѓорчев: Го слушам тоа. Јасни ми се сите проблеми со кои се соочуваат граѓаните на Македонија: неизвесноста, инфлацијата, прашањата поврзани со животниот стандард. Никого јас нема да убедам дека ние одеднаш сме Скандинавија, Швајцарија, Австрија, Германија, Бенелукс, не сме. Но истовремено овие земји коишто пред малку ги набројав, добар дел од нив имаат помал фертилитет и наталитет дури и од Македонија. Така што, не постои магична формула. Државата треба многу повеќе да направи и ќе го направи тоа. Но клучна тука е одлуката на секој еден поединец. Има „Мекинзи“, една од најголемите светски компании, мултинационална, направи една анализа минатата недела генерално за општиот пад на фертилитетот и наталитетот во светот и повеќе автори тоа го цитираат. На пример, ако порано имало 5 или 10% луѓе коишто не стапувале во брак или немаат деца и тоа е нивни личен избор, сега во одредени земји таа бројка е до 30%. Таа бројка исто така расте и во Македонија, тоа ни го покажа и минатиот попис, тоа се случува во сите балкански и европски земји. Понатаму, имаме огромен број на семејства коишто имаат едно дете. Тоа е нивни личен избор, не сакаме никој да се меша во било чија приватност. Но уште еднаш ќе речам, има светски движења коишто се поврзани со дигитализација и со интернет и со отуѓеност и со атомизација и со начин на живеење, мобилност, покасно стапување во брак, неплодност, стресови итн. Се работи за комбинација од фактори, се работи за феномен којшто не ја допира само Македонија, но којшто Македонија мора брзо да го решава. Значи, да, државата е тука, државата ќе помогне. Таа треба и може да направи многу повеќе и ќе го прави тоа, но уште еднаш ќе речам, во делот на демографијата потребен ни е и тој еден дополнителен момент којшто е тешко мерлив, поврзан е со љубов, со заедништво и со блискост и со посветеност на децата. Се работи за многу, многу комплицирано прашање. Како ќе оцениме дали сме успешни? Многу тешко ќе биде да се запре падот на новородени деца во Македонија. Оваа штета којашто ни е направена од 2017 до 2024 година.
360°: И претходно јас ќе речам, бидејќи иселувањето е процес којшто се случува поради погрешните политики на сите влади наназад, без национална стратегија.
Ѓорчев: Апсолутно секогаш имало иселување од Македонија но тоа се компензирало со висок фертилитет. Порано во некое семејство ќе има три, четири, пет деца, едно или две ќе се иселат, но сепак некое ќе остане. Сега, во ситуација каде што имаме, грубо кажано, половина од семејствата, со нивен личен избор или околности кои се различни од човек до човек, коишто имаат едно дете. И ако тоа едно дете си замине, тогаш таа куќа се затвора. Мислам дека ние сме во ситуација каде што ние треба да го гледаме секое дете, да помогнеме на секоја мајка, да помогнеме на секое семејство, да се бориме за свое место под сонцето. Тој процес на глобален пад на фертилитетот, на наталитетот и тој процес на намалување на населението со коешто се соочени десетици и десетици земји, нема да ја одмине и Македонија, но уште еднаш ќе речам, секој додаден број, секој плус ќе биде и тоа како голем успех во овие тешки услови.