Централниот регистар е институција со која најчесто работат фирмите. Но, каде се парите таму се и новинарите. Владо Апостолов од БИРН редовно ги истражува сомнителните компании и нивните газди. Но, во 21 век, кога се би требало да биде и на интернет, тој мора лично да дојде на шалтер за да може да ги комплетира истражувачките стории.
Процедурата не го чини пари, но губи драгоцено време.
„Има едно барање, во кое мора да се пополнат основните податоци на фирмата за која се интересирате. Мора да добиете потпис од уредникот на тоа барање. Се поднесува во архивата, и утредента ги отвораат папките каде е сместена целата историја на фирмата, од нејзиното основање до денеска“,
вели Владо Апостолов, новинар од БИРН.
Апостолов многу побрзо би можел да објави, на пример, кој е добитникот на некој сомнителен тендер, а со тоа и да превенира злоупотреба на пари, ако Централниот регистар имаше интернет-страница која би била употреблива.
„Ниту јас, ниту генерално целата јавност ретко го користи сајтот затоа што е затворен. За секој податок, основен, како што е сопствеништво на фирма на адреса и слично мора да се плати и од тој аспект дефинитивно е проблем“,
смета Апостолов.
Дека интернет страницата не им е од помош на истражувачите се согласува и софтвер-инженерот Андреј Петровски, коавтор на прирачник за новинари-истражувачи, изработен во соработка со БИРН.
„Релативно мал сет на податоци, релативно тежок сајт за користење, не е user friendly, застарени технологии. Во суштина, еден принципиелно неупотреблив алат во овој момент“,
вели Петровски.
Како во пракса функционира сајтот на македонскиот Централен регистар? Прво, тој е само на македонски јазик и кирилско писмо, што значи дека не ги задоволува ни домашните законски јазични норми, а не пак да биде употреблив за странец.
За илустрација, тргнавме во проверка на информациите за фирмата „Амадеус девелопмент“, која своевремено го купи земјиштето за т.н. шпански скали на плоштадот и две државни парцели спроти Градскиот стадион. Нема инстант-резултат туку прво треба да се најде единствениот матичен број на фирмата што подразбира претходна проверка на сајтот на Управата за јавни приходи. Откако ќе се внесат матичниот број и безбедносните карактери на македонскиот пребарувач, добиваме – име на фирмата, големина и статус. Нема информација – кој е сопственик, кога е формирана, колку пари врти годишно.
За споредба ги проверивме централните регистри во Албанија и во Црна Гора. Кај западниот сосед сајтот има и верзија на англиски, но само за основните операции за пребарување. Сепак, со неколку клика, се доаѓа до низа податоци за секоја регистрирана фирма. За разлика од Северна Македонија, каде немаше информации за нашиот пример со „Амадеус Девелопмент“, во Албанија бесплатно и брзо дознавме детали за фирмата-мајка „Амадеус груп“.
Акционери во фирмата која го има земјиштето во моментов се Бесим Елшани и Елизабета Ѓони. Формирана е 1997 година, и работи со трговија, угосителство, енергетика, телекомуникации, транспорт, градежништво и друго. Краткото пребарување не носи до целосен историјат на фирмата со уште многу податоци.
Сајтот на црногорскиот регистар, исто така, нуди брзо пребарување, но повторно само на официјалниот јазик на земјата. Пребарувањето, сепак, е едноставно и нуди податоци за сопствеништво, адреса, година на основање и други детали за бараната фирма. Количината на податоци е значително помала од албанскиот регистар, но е далеку подобра од македонскиот.
„Често во истражувањето сме барале информација од Србија, од белградскиот Централен регистар. Многу поголем број податоци, многу важни податоци за фирмите таму се јавни, од сопствеништво, од управни одбори, висина на капитал што го има една личност во фирмата, адреси, сметки, се што како податок може да те однесе некаде во истражувањето таму е јавно за разлика од кај нас, и најважно бесплатно и тоа може да го користат сите, не само новинарите“,
појаснува Апостолов.
Од Централниот регистар признаваат дека нивната веб-страница е застарена. Дизајнирана е пред 10 години и од тогаш воопшто не била обновена.
„Воопшто нема никаква промена во редизајнот на веб-страницата, во моментов сме во фаза на изработка на комплетно нов веб-портал. Веб-страницата во овој момент е комплексна и изобилува со многу податоци и многу е потешко да се навигира за да се дојде до податок“,
тврди Марија Бошковска-Јанковски, директор на Централен регистар на Република Северна Македонија.
Тоа што сега почнува да го прави Централниот регистар, според националниот акциски план за Отворено владино партнерство, требало да биде готово уште во август. Досега само е потпишан договор со фирмата „Ре актив“. Тендерот тежи околу половина милион евра, пари со кои треба целосно да се модернизира електронското работење на Централниот регистар, вклучувајќи и изработка на веб-страница која ќе нуди повеќе информации за домашните фирми.
Со планираните подобрувања, македонскиот бизнис-регистар ќе биде сличен на црногроскиот, но ќе заостанува зад отвореноста на албанскиот.
„По однос на веб-страницата, за жал, морам да го посочам и следното од 2013 и 2017 е затекната состојба каде воопшто не е инвестирано во развој на инстутуцијата“,
додава Бошковска-Јанковски.
Во националниот акциски план на Владата се цитира Светската банка која констатира дека:
„Недостигот на податоци за правните субјекти е клучен овозможувач на корупцијата, организираниот криминал и перењето пари. Конечно, корпоративна одговорност и интегритет не се можни без јавен, слободен и отворен пристап до основните податоци за правните субјекти.“
Мислењето го дели и софтверскиот инженер Андреј Петровски.
„Важно е во секоја држава, особено во Република Северна Македонија, со оглед на тоа дека сме имале коруптивни скандали и скандали на непотизам да имаме регистар во кој лесно ќе можеме да дојдеме до информации, кој е сопственик, кој одлучува, односно кој е поврзан со субјектите кои добиваат државни тендери или трошат државни пари и трошат државни пари“,
смета Петровски.
Надградба не бараат само новинарите и истражувачите туку и самиот бизнис.
„Барањето на Стопанската комора на Македонија е малку да се прошират и надградат услугите. Зошто тие јавно достапни податоци не ги прошириме во делот кое лице ја застапува компанијата, зошто не го прошириме во делот на вкупен промет и остварениот финансиски резултат?!“,
вели Анета Трајковска, оперативен директор на Стопанска комора.
Со Законот за спречување перење пари и финансирање тероризам предвидено е формирање на нов регистар кој во иднина ќе овозможи преку пребарување на име на поединец да се дојде до сите фирми во кои тоа лице има сопствеништво. Овој нов регистар требаше да се полни со податоци од 1 октомври годинава, но работите се одложени.
„Ќе ве молам за трпение се додека не го воспоставиме регистарот на вистински сопственици. Во моментов сме во една фаза, која се уште се работи, и не можам да ви потврдам како ќе изгледа. Го чекаме решението на „Некст сенс“, тие се тие што го изработуваат регистарот на вистински сопственци“,
посочува Бошковска-Јанковски.
Таа додава дека собирањето на податоци ќе почне до крајот на годинава, но не знае кога новата алатка ќе биде пуштена во употреба за новинарите и јавноста.
Во меѓувреме, бизнис-секторот и пошироката јавност ќе мора да плаќаат за услугите на Централниот регистар, а новинарите како Владо Апостолов и понатаму ќе мора да доаѓаат и преку барање со потпис од уредник да ги бараат основните податоци за фирмите.