Корона-кризата ограничи многу работи, па и човековото правото да учествува во културниот живот на заедницата и да ужива во уметностите. Прашањето на кое баравме одговори со колеги од Србија е до која мера згаснаа културата и општествениот живот во време на ковид-19?
Во Скопје театрите и други установи воведоа протоколи за работа, но брзо потоа се покажа дека е невозможно да се работи на тој начин.
Македонскиот народен театар, поради корона-кризата, ги откажа сите претстави, а зградата на театарот навечер е сосема празна.
Зошто нема логика да се одржуваат претстави, најдобро покажува споредбата – лани, во октомври, МНТ го посетиле 7 314 гледачи; годинава, истиот месец, биле продадени 282 влезници или 25 пати помалку.
И во Ниш, Србија, не е ништо поразлично. Како функционира културата во услови на епидемија одговори побара Никола Марковиќ – и самиот уметник кој прибежиште од глобалната пандемија наоѓа во книжевноста.
Пред зградата на нишкиот Народен театар тој не најде луѓе бидејќи објектот не работи иако тоа не е забрането. Причината е што голем дел од актерите и техничкиот персонал се позитивни на ковид-19.
„Самото постоење на театарската уметност, нејзината основна улога е средбата со публиката. Самата таа средба на актерите, односно претставата со публиката, за жал, не можевме да ја направиме со полн капацитет. Прикажувавме снимки од наши претстави и она што беше многу интересно во првиот момент, првиот ден кога ја поставивме првата претстава, ние имавме повеќе од 40 илјади прегледи и нам ни ‘пукна’ веб-страницата. Оваа ситуација е најсигурна и мораме да се приспособиме и да се навикнеме да живееме со неа“,
смета Спасоје Ж. Миловановиќ, директор на Народниот театар-Ниш.
Како на театарот, затворени се вратите и на повеќето други културни институции и настани. За некој што сака да ужива во уметноста, како Марковиќ, изборот е сведен само на Симфонискиот оркестар ако се најде место.
„Па да, изгледа дека вечерва, како што рековте, единствено ние работиме. Јас не се сеќавам кога последен пат нишкиот Симфониски оркестар имал концерт од 18 часот, значи првпат, можеби и од постоењето. Ги применивме сите мерки што ги донесе републичкиот Кризен штаб“,
вели Светозар Везенковиќ, директор на Симфонискиот оркестар-Ниш.
И во Скопје, Филхармонијата е една од ретките опции за култура. Го избравме концертот на пијанистот Дино Имери и си ја пробавме среќата – да купиме билет без резервација.
Од вработените во Филхармонија дознавме дека во нормални услови најдобро е влезница да си резервирате барем десетина дена претходно. Но вечерта, на само 15 минути пред концертот, сѐ уште имаше слободни места.
Од Филхармонија велат дека се можеби единствената ваква институција која по добивањето на протоколите за работа не одложила ниту еден настан. Во големата сала со речиси илјада седишта смеат да влезат максимум 300 луѓе, со задолжителна заштитна маска на лицето и дистанца.
„Исто е како во времето кога немаше пандемија, освен што кога ќе ја погледнете салата каде што седи публиката, тоа е малку разретчено и ја нема онаа хемија и атмосфера којашто ја има на редовните концерти, кога салата е навистина полна, а тоа е една прекрасна глетка“,
вели Тина Иванова, директорка на Филхармонијата.
Бројот на уметници на сцената е намален, а и за нив важи посебен протокол при изведбата. Пијанистот Имери смета дека кризата ја девалвира уметноста, но и прави повторно да започнеме вистински да ја цениме.
„Имаме многу голема заинтересираност од една страна, многу голема желба од наша страна како изведувачи нашите креации да ги споделиме со луѓето и, сепак, големи предизвици за сето тоа да оди подмачкано, што сигурно не е едноставно, особено за организаторите. Не можам да замислам свет во којшто културата би изгубила. Тоа би било пропаст за целиот свет, особено за едно општество како нашето“,
вели Имери.
Овие концерти публиката може да ги следи и онлајн и на директни преноси на јавниот сервис, но велат – чувството на концерт во живо тешко би го замениле дури и при епидемија.
„Вакви настани без публика го немаат оној драж што го сакаме. Меѓутоа, еве, колку што можеме, почести вакви настани со помалку луѓе, би било пожелно“,
вели посетител на Филхармонија.
„Чувството на исполнетост, на смиреност и на богатство на душата што си го носиме после културните настани, ние што цел живот ги следиме, не се пополнуваат со ништо друго“
рече посетителка на Филхармонија.
По концерт, вообичаено е да се дискутира за изведбата, но оваа вечер немаше каде. Сите кафулиња и ресторани работат до 21 часот, а и групирање на отворено е забрането. Невообичаено, но за кафеана треба да се чека новиот ден.
Кафеаната секако не е културна институција, но на овие простори, врши и таква улога. Во нормално време, покрај јадењето и пиењето, тоа е место за слушање музика и размена на мислења. Сега музиката е забранета.
Во кафеана обично се оди навечер, но сега рано затвораат, па преку ден појдовме на по еден пијалак со фолк-пејачот Благоја Грујовски. Бевме единствени гости, а законот единствено овде дозволува да се тргнат маските.
„Музичарите се најмалку виновни за проблемите со короната. Причината за тоа што се забранети јавни настапи е публиката. Не секоја музика, сериозна музика, нѐ води до качување на маси и играње, туку тоа најчесто се случува во локалите“,
вели Грујовски.
Тој вели дека естрадата не се само музичките уметниците што ги гледаме на медиумите, туку илјадници други кои лебот го вадат „на терен“.
„И естрадните уметници се луѓе, како и сите други граѓани. И ние се соочуваме со истите проблеми и со истите закани. Ние сме сосема свесни што се случува. Едноставно, треба да бидеме стрпливи да помине сето ова“,
вели тој.
Што би кажал покојниот Шабан Бајрамовиќ за овие времиња, може само да се претпоставува. Она што се знае е дека во Ниш не може да се слушне ниту негова ниту туѓа песна.
Во кафеаните не е забранета музика во живо, но такви свирки со месеци не се одржуваат – нема за кого. Книжевникот Марковиќ на „кафеанска софра“ разговараше со Миша Јовиќ, член на познатиот нишки ансамбл „Грош“.
„Посебно во нашиот крај и кај нашиот народ практично нема живот без кафеана. Со елиминирање на кафеаните како место за среќавање и таа социјална дистанца е реално присутна и сѐ поприсутна, луѓето се оддалечуваат едни од други“,
вели Јовиќ.
Во Србија рестораните смеат да работат до 18 часот.
„Ние, седумтемина, сме 32 години заедно. Не паметиме ниту еден месец да имало вакви времиња, а не, пак, еве сега и една година ќе помине, како што се развива оваа ситуација. Значи, половина година како да не постоиме. Како да нѐ нема“,
додава тој.
А ако во Ниш и особено во Скопје ковид-19 речиси ја уби културата, што останува за помалите места? Спроти Шарената џамија, на брегот на реката Пена, е тетовскиот Чифте амам, кој датира од 15 век. Во него сега е сместена уметничката галерија.
Еден од ретките културни настани овој месец беше самостојната изложба на косовската сликарка Шкурте Рамуши, со циклусот „Рајот на земјата“. Како што вели и самата, уметниците во вакви околности имаат доволно време и инспирација да творат.
„Верувам дека луѓето треба да продолжат напред. Ова го сметам како оживување, закрепнување, за да се врати надежта кај луѓето. Иако знаев дека бројот на посетители ќе биде мал, но верувам дека уметноста е свест, совест, влијае позитивно или негативно кај луѓето, да се врати нешто ново, особено после овој период имавме потреба за нешто инспиративно или едноставно за надеж“,
вели Рамуши.
На отворањето на изложбата имаше петнаесетина посетители.
„Секако, ако се направи споредба со лани и оваа година кога почна пандемијата, нормално е дека функциониравме многу подобро и послободно дишевме. Ги реализиравме проектите во нормални услови, но оваа година имаме многу проблеми“,
смета Бехар Ферати, кустос во НУ „Уметничка галерија“-Тетово.
Како во Македонија така и во Србија, најголемиот дел од културните институции се финансираат од државните буџети. Па фактот што нема или е намалена продажбата на билети, нема да го загрози нивното постоење. Најмногу страдаат самите уметници и оние што би сакале да ги видат и да ги слушнат – публиката.
Нишкиот социолог на културата Никола Божиловиќ првпат својата научна област ја набљудува во вакво светло. Објаснува дека уметноста не постои ако не е споделена со публиката.
„Културата денеска доживува нешто што во текот на нашиот живот го немала. Гледам култура која некако се обидува да се снајде во новата ситуација и која главно не се снаоѓа. Во естетиката на социологијата на уметноста позната е тријадата уметник-дело-публика, важни се нивните заемни влијанија и дејства, како и т.н. фидбек-ефект, кој делата го имаат врз публиката“,
смета Божиловиќ.
Нашите соговорници во Ниш, Скопје и Тетово се согласуваат дека културата во моментов се „дави“. Но, одлика на уметниците е да бидат креативни, па во ситуација во која нема многу надеж, смислуваат начини како да не дозволат целосно да потоне.
АВТОРИ: Зоран Јованоски и Никола Марковиќ
