Кога конечно се создадоа услови за да проработи Механизмот за граѓанска контрола над полицијата што функционира во рамки на канцеларијата на Народниот правобранител, Министерството за финансии ги скрати парите за надоместокот на надворешните членови од невладиниот сектор. Слично тече имплементацијата и на други законски обврски кои во изминативе години ги доби Народниот правобраните но не може целосно да ги практикува
Анализиравме и што треба да се направи за Надорниот правобранител на РС Македонија да ја добие посакуваната акредитација со статус А во европската мрежа на национални институции за човекови права
Една од надлежностите на Народниот правобранител, или поинаку наречен Омбудсман, е надзор над работењето на институциите од безбедносно-разузнавачкиот сектор. Поедноставено, тој ги штити правата на граѓаните што потенцијално можат да бидат прекршени при дејствувањето на полицијата и тајните служби.
Таа заштита на човековите права се однесува на можните прекршување на постапката при реализација на посебни истражни мерки, следење на комуникациите, постапување на полицијата при апсење или казнување, односот на затворската полиција кон затворениците и слично.
Но, оваа надлежност не потекнува изворно од Законот за Народниот правобранител, туку произлегува од одредбите во други посебни закони. Институцијата е набројана меѓу надзорните тела во Законот за Агенцијата за национална безбедност, a во Законот за следење на комуникациите во член 56 конкретно пишува:
„Народниот правобранител на Република Македонија врши надзор над законитоста на преземените активности при спроведувањето на мерките за следење на комуникациите од аспект на заштита на човековите права и слободи“,
пишува во тој член.
Но, иако ги има овие надлежности, Омбудсманот не може докрај да ги спроведе. Првенствено, институцијата нема посебен буџет туку, како и многу други, пари бара од Министерството за финансии. Ова ѝ ја ограничува слободата и независноста во функционирањето, меѓу другото, и при ангажирање потребен кадар – и по стручност и по бројност.
А за да можат кадри вработени кај Народниот правобранител доследно да вршат надзор над безбедносните и разузнавачките институции често е потребен пристап до класифицирани информации. Тука се појавила суштинската дилема – дали треба или не да поседуваат безбедносен сертификат.
„Минатиот правобранител имаше став дека е доволна одредбата од нашиот Закон за Народниот правобранител којшто тврди дека сите органи, организации и установи се должни да му ги обезбедат сите податоци без оглед на степенот на тајност и да му овозможат непречено како соработка така и остварување на неговите надлежности. Меѓутоа, ставот на институциите кај кои што треба да се постапува беше сосема спротивен“,
вели Зоран Билбиловски – советник во канцеларијата на Народниот правобранител.
Од канцеларијата на Народниот правобранител решиле да направат тест на системот и тргнале во процедура на вадење безбедносни сертификати.
„Поднесено е за десеттина лица, тоа е направено некаде во десетти месец 2022 година. Досега, во изминатиот временски период, деновиве направивме и дополнителна проверка, добиени се само два сертификата и тоа со времетраење од пет години“,
рече Билбиловски.
Затоа Билбиловски смета дека се потребни законски измени.
„Токму поради самата неусогласеност на овие два закони, да кажеме, во одредбите од материјалниот закон што ја регулари работата на народниот правобранител во сите овие изминати години не се направени измени со кои би се усогласила надлежноста по однос на извршувањето и на оваа надлежност во смисла да се предвиди посебна организациска единица внатре во институцијата на Народниот правобранител, да се систематизираат соодветни работни места, крајно и да се предвидат извршители кои децидно со решение ќе имаат работа и работни задачи токму да го вршат надзорот над безбедносните служби“,
додаде тој.
Со измените на Законот за Народниот правобранител во 2019 година беше воведен и Механизмот за граѓанска контрола над полицијата како критериум на Советот на Европа. Треба да биде составен од вработени кај Народниот правобранител и од тројца надворешни членови од граѓански организации избрани од Собранието. Тие треба да го надгледуваат начинот на постапување на полициските службеници и затворската полиција за евентуални повреди при постапувањето.
Претседателката на Хелсиншкиот комитет за човекови права Уранија Пировска е меѓу тројцата надворешни членови.
„Улогата на надворешните членови, односно претставниците на граѓанските организации кои на оглас се избрани од страна на Комисијата за избори и именувања, е да учествуваат во работата на надворешниот Механизам, да вршат посети заедно со членовите на Механизмот односно луѓето кои се вработени кај Народниот правобранител и да ја дадат таа додадена вредност од своето искуство на терен“,
смета Уранија Пировска – претседателка на Хелсиншки комитет за човекови права.
Но, Пировска вели дека овој Механизам сè уште не функционира како што треба и порачува дека е му потребна поголема видливост.
„Заради тоа што зборуваме за ранлива категорија граѓани, граѓани кои се лишени од слобода, граѓани кои многу често не можат да ја пренесат информацијата, не можат да известат за тоа што им се случува и многу често се плашат да го сторат тоа. Затоа е потребно да постои таков механизам кој ќе излегува на лице место, ќе врши увид во состојбите и ќе може да врши разговор со осудениците односно со затворениците“,
вели Пировска.
Всушност, надворешните членови на Механизмот во моментов не се активни, што според Народниот правобранител, го прави Механизмот делумно функционален бидејќи сепак работат внатрешните членови. Тој вели дека имало недоразбирања околу методологијата за вклученоста на надворешните членови и недоместокот што ќе го добиваат. Ова било речиси надминато во 2023 година, но токму поради финансиската зависност проблемот повторно се појавил.
„Собранието во 2023 година има избрано три невладини организации и по неколку состаноци со претставници на овие организации е утврдена методологијата за нивно вклучување и начелно е договорена и висината на надоместокот за овие организации. Но, за жал, со буџетот за 2024 година и ребалансот што беше направен летото оваа година, средствата за исплата на овие организации не ни беа одобрени. По мои информации и со предлог буџетот за 2025 година државата не предвидува средства за надоместок на нивниот ангажман. Тоа, од друга страна, значи формално исполнување на нашата обврска за создавање на Механизам за граѓанска контрола но дефакто негово блокирање во функционирањето“,
вели Насер Зибери – Народен правобранител.
Токму поради недостатокот на финансиска, кадровска и просторна независност и поставеност на дел од обврските во други, а не во Законот за народниот правобранител, институцијата со години не може до крај да ги оствари сите надлежности. А без тоа, Омбудсманот не може добие т.н. акредитација со статус А во Европската мрежа на национални институции за човекови права.
Институцијата не ги исполнува и обврските што произлегуваат од париските принципи, усвоени со резолуција на Обединетите нации, обврска што ја има преземено и земјава.
„Во тие принципи се предвидени неколку услови што овие национални тела треба да ги исполнуваат. Ние, впрочем, сме единствената национална институција во регионот која не ги исполнува овие критериуми како резултат на неуслогласување на нашиот закон со овие принципи на Обединетите нации“,
рече Зибери.
Тоа што треба да се додаде во Законот за Народниот правобранител, според Зибери, се обврските преземени од Советот на Европа, обврските што произлегуваат од Конвенцијата за заштита на правата на лицата со попреченост, како и дека народниот правобранител треба да биде национален известувач за трговија со луѓе и миграција.
„Овие и неколку други домени во областа на заштитата на човековите права беа истакнати и во извештајот на Прибе кога ја скенираше состојбата во нашата земја и нашата земја прифати обврска за овие прашања да ги уреди. Но, за жал, досега тоа не е направено“
додаде тој.
Србија, во еден период, важеше за позитивен пример во соседството. За време на мандатот на Саша Јанковиќ како народен правобранител од 2007 до 2017 година е направена првата опсежна контрола над безбедносно-разузнавачките институции која подоцна е истакнувана како добра пракса на европско ниво.
„И навистина во тој период, во тие десеттина години е користен полн дијапазон, целокупен спектар надлежности и овластувања кои омбудсманот ги има во однос на безбедносниот сектор. Од законодавни иницијативи со кои се зајакнувани и нормативните предуслови за контропа на безбедносниот сектор, преку успешно соборување на некои стари закони пред Уставниот суд, до голем број индивидуални постапки кои се водени за полицијата, војската и разузнавачкиот сектор“,
вели Лука Глушац – Универзитетски професор од Србија.
Лука Глушац ја нагласува потребата Северна Македонија да се придвижи кон реформи кои ќе доведат до исполнување на условите за акредитација со статус А.
„Во случајот со Македонија омбудсманот има статус Б. Институцијата поминуваше низ акредитација во 2011 година. Во меѓувреме, правени се измени во законодавството. Некои од нормативните пречки што тогаш постоеја за добивање статус А се отстранети. Она што е навистина важно е државата да ја поддржи институцијата Омбудсман, така што, пред сè, ќе ја чува нејзината независност. Исто така, многу важно е да се обезбеди финансиска независност. Тоа значи дека буџетот на институцијата Омбудсман мора да биде адекватен и оптимален за таа да може на вистински начин да ги извршува своите активности и навистина да го користи својот мандат“,
вели тој.
Еден обид за измени во Законот за народниот правобранител, на предлог на тројца пратеници, беше направен во декември 2023 година. Тие ја поминаа речиси целата собраниска процедура и се најдоа на дневниот ред на последната седница на Собранието пред изборите, но не беа изгласани поради повеќе од илјадата амандмани што ги поднесе Левица.
Дека се неопходни законски измени беше констатирано на конференцијата што кон крајот на минатата година се одржа во Скопје во организација на Женевскиот центар за управување со безбедносниот сектор ДЦАФ. На неа, покрај народниот правобранител, учествуваа пратеници, експерти, амбасадори, како и поранешни омбудсмани од повеќе земји. Пораката беше дека со соодветни законски измени Народниот правобранител ќе може да почне да ја практикува надзорната улога над безбедносно-разузнавачкиот сектор, која засега ја има само на хартија.