Во Делегацијата на ЕУ не знаат за постоење јавно-приватно партнерство за „track & trace“ на акцизни стоки во земја членка, какво што сака да воведе Владата. Задршки има и кај бизнис-заедницата
Ова е царинското складиште за нафтени деривати во Скопје. Низ овие хангари мора да помине секоја цистерна со нафта увезена од странство пред горивото да заврши во продажба. Целата контрола на процесот ја има Царинската управа.
„Се прати квалитетот на горивата 24 часа, има радарски системи внатре, кои мерат на 4-5 нивоа, било какво несоодветно гориво, одма алармира да се види од што е. Се појавува цистерната, се дава налог колку е како е, она цело време се прати визуелно тука, што и како се утовара. Значи, не може литро да излезе без да се евидентира“,
ни објаснија на терен при посета на едно царинско складиште.
Акцизните добра, во кои освен нафтата, влегуваат и тутунот, алкохолот и автомобилите, не се мала работа, бидејќи од нив се полнат околу 11% од Буџетот.
Во последниве пет години најмногу пари од акцизи се собрани во 2019 г., 424,9 милиони евра, а најмалку во 2016 г. – 361,8 милиони евра.
Но, Владата се поцврство гази по патот кој подразбира промена на начинот на кој се следат нафтата и цигарите. Наместо само Царината, улога во процесот ќе има и приватен партнер, преку јавно-приватно партнерство. До скоро, тоа беше идеја, а сега веќе почнува да се операционализира.
Зошто јавно-приватно партнерство, кога акцизите, во основа, се работа на Царината?
„Ги нема тие алатки кои дополнително треба да се направат. Царината ги нема. Оние алатки кои ги има во моментот ги применува. Заради тоа се прави дополнително јавно-приватно партнерство. Има многу држави каде што работат на овие системи и не знам зошто и од каде е оваа нејаснотија која што евентуално би се појавила во јавноста. Многу европски практики ги имаат тие. Зборувам за ЕУ“,
вели директорот на Царинската управа, Горан Сугаревски.
Системот за кој зборува Сугаревски и за кој се бара приватен партнер се нарекува „трак енд трејс“, односно „следење и трагање“. Кога се во прашање цигарите, целта е преку посебна бандерола и софтвер да се следи секоја кутија од излез од склад до краен потрошувач. Слично ќе биде и кај нафатата, со тоа што наместо со бандероли, таа ќе се бележи со хемиски „маркери“.
Но, за разлика од директорот на Царината, од Делегацијата на ЕУ во Скопје велат не знаат за држава членка на Унијата во која функционира јавно-приватно партнерство во оваа сфера.
Од Делегацијата на ЕУ ни рекоа дека земјите потписнички на Протоколот за елиминација на нелегална трговија со производи од тутун на СЗО се обврзани да воспостават Систем за евиденција и следење до 2023 година. Северна Македонија го има потпишано Протоколот во 2014 г., но тој се уште не е ратификуван. Исто така, велат дека намената на Системот „track and trace“ не е да врши наплата на данок на акцизните стоки зашто земјава веќе има воспоставено систем за наплата на акцизи, што го води Царинската Управа. Главната порака од ЕУ е следната:
„Системот за евиденција и следење (track and trace) на производи од тутун е имплементиран во сите земји членки на ЕУ од 2019 година и вклучува јавни и приватни оператори. Притоа, државата го назначува операторот што ќе ја врши функцијата на издавање на национални документи за идентификација. Давачите на услуги за складирање на информациите се ангажирани со посебни договори, што значи дека овие две функции (издавање на документи за идентификација и складирање на информации) се разделени. Немаме информации за постоечко јавно-приватно партнерство за оваа намена“,
е ставот на Делегацијата на ЕУ во Скопје.
Од владиниот Секретаријат за европски прашања потврдуваат дека пред да се пристапи кон воведување „трак енд трејс“, неопходно е да се ратификува Протоколот, но и да се изменат законските и подзаконските акти заради усогласување со европското законодавство.
„Во Европската Унија нема унифициран пристап кога станува збор за ентитетите што имаат надлежност врз системот за следење track&trace (државни институции, ДОО, приватни компании). Европската комисија како гарант на договорите, меѓутоа, инсистира дека тие треба да бидат целосно контролирани од државна институција, а процесот на нивен избор треба да ги почитува утврдените критериуми и технички стандарди … Треба да се следат објавените насоки на ЕК, а особено во делот на компатибилноста на компонентите на системот за следливост, со можност за интероперабилност со соодветните системи на земјите членки на ЕУ и пошироко“,
ни одговорија од СЕП.
За директорот на Царината, пак, важно е дека новиот систем може да ја зголеми наплатата на акцизи.
„Станува збор за борба против корупцијата која ја имаме во континуитет, таа борба со корупција не може со еден закон, со една акција да заврши… Само ќе служи како дополнителна алатка, воспоставен систем на пронаоѓање на тој дел. Очекуваните приходи се преку 200 милиони на овој дел“,
вели првиот човек на Царината, Сугаревски.
Новиот систем на следење на акцизни добра, како што е замислен, нема да дојде за џабе. Ќе чини 17,5 милиони евра, бидејќи и приватниот партнер ќе има трошоци за воспоставување и одржување. Сугаревски вели дека тие пари нема да се одвојат од Буџетот.
Ова не му се допаѓа на бизнисот, бидејќи сметката ќе стигне кај нив. Преку Стопанската комора и’ порачаа на Владата да биде многу внимателна и да ги согледа укажувањата на компаниите, кои велат дека е потребна нова физибилити студија и компаративна анализа за функционирањето на овие системи во ЕУ.
„Засегнатите компании укажаа и на тоа дека се изложени на сериозни финансиски трошоци, коишто сега треба да се стават по страна и да се платат нови, за систем кој што е проблематичен во однос на Директивите на ЕУ“,
е ставот на Стопанската комора.
Физибилити студијата, на која се базира предлогот на Владата кој не му се допаѓа на бизнисот, не е на Царината. Хронолошки, целата идеја почна во Генералниот секртаријат, кога со него раководеше Драги Рашковски.
На 22 октомври 2019 г. Генералниот секретаријат објави оглас за изработка на физибилити студија за електронски систем за следење на акцизни добра. За сума од 47 000 евра договорот е склучен со „Таргет комуникации“ на 5 декември 2019 г. Една година подоцна, на 15 декември 2020 г., Владата носи одлука за започнување на постапката. На 16 февруари 2021 г., Владата на седница носи, како што го нарекува, најнов текст на одлуката за воспоставување на интегриран систем. Оваа одлука е објавена на 25 февруари во Службен весник.
Ваквото јавно-приватно партнерство, дел од медиумите му го препишаа како проект на поранешниот генерален секретар на Владата, Рашковски. Тврдењата се и дека кога идејата првпат стигнала во Царината, институцијата била против.
„Носител на оваа активност е Владата. Не знам од каде е ова, но знам дека, иако во меѓувреме јас сум поставен за директор, знам дека Царинската управа има дадено позитивно мислење, со дел од работите кои се поврзани со законските измени. Второстепено, откако повторно е почнато формирањето на работните групи, Царинската управа има дадено повторно позитивно мислење по оваа работа и не гледам јас каде би се јавил тој конфлит. Суштината е кога треба нешто ново да се направи се појавува сомнеж во јавноста, знаете времето на 2006-2016 година дека веројатно треба да се дува и на јогуртот, меѓутоа оваа постапка ќе биде сигурно транспарентна“,
тврди Сугаревски.
Нема потврда на информациите дека една од причините за смената на Ѓоко Танасоски од директорката функција во Царината било токму неговото несогласување со идејата за јавно-приватно партнерство.
Сепак, пред да се избере приватниот партнер, има уште многу работа. Се разбира, под услов Владата да опстои на идејата и покрај забелешките од ЕУ и од бизнис-заедницата.