Во заеднички текст објавен на Еуопсервер, Никола Димитров и Флоријан Бибер ги изнесуваат своите мислења и позиции зошто „францускиот предлог“ е штетен за Северна Македонија и зошто претставува, како што пишуваат, опасен преседан за ЕУ
автори: Флоријан Бибер и Никола Димитров
По долго чекање, почетокот на пристапните преговори за Северна Македонија измачувачки се приближува – повторно. Во последниве денови неколку претставници на ЕУ и на земјите членки беа во посета на Скопје сугерирајќи дека конечно има начин да се укине најновата од трите блокади од страна на членките на ЕУ што ја спречија земјата да се приклучи на Унијата.
Некој би помислил дека за земја која 21 година чека да ги почне пристапните преговори со ЕУ, можноста тоа конечно да го направи би била причина за свечености и национални прослави. Наместо тоа, веќе со денови самиот предлог што требаше да биде излез од ќор-сокакот предизвикува масовни протести против владиниот став да го прифати, притоа со загрижувачки насилни инциденти.
Северна Македонија го потпиша Договорот за стабилизација и асоцијација со ЕУ пред Хрватска, во 2001 година. Стана земја кандидат за членство ЕУ во 2005 година, статус што оттогаш го има. Изгубени се години поради таканаречениот спор за името со соседна Грција, земја членка на ЕУ која стави вето на напредокот кон членството во ЕУ и НАТО и периодот на демократско назадување. Пресвртот на авторитаризмот дојде крајот во 2017 година, а проблемот со името беше решен во 2018 година со широко фалениот Договор од Преспа. Македонија стана Северна Македонија, а Атина го прифати правото на мнозинското население на својот сосед на самоопределување: Македонци кои зборуваат македонски јазик. Северна Македонија стана 30 член на НАТО, а европските лидери побрзаа во Скопје да ветат почеток на долгоочекуваните пристапни преговори со ЕУ.
Тоа не се случи
Прво, Франција ги блокираше разговорите и побара промена на методологијата за проширување. Потоа, по усвојувањето на новиот пристап, Бугарија реши да стави вето на својот сосед поради прашањата за идентитетот и историјата, тврдејќи дека македонскиот јазик е дијалект на бугарскиот и дека вештачкиот македонски идентитет е изграден врз антибугарски наратив.
Со други зборови, Софија сака да ја промени и диктира самоперцепцијата на Македонците во Северна Македонија користејќи го правото на вето како земја членка на ЕУ. За Северна Македонија ова вето дојде неочекувано. Додека бугарските националисти даваа такви изјави, Бугарија, дотогаш, беше цврст поддржувач на членството на Северна Македонија во ЕУ и ветото беше незамисливо. Договорот за пријателство меѓу двете земји, потпишан во 2017 година, требаше да ги реши сите отворени прашања надвор од доменот на политиката.
Наместо тоа, бугарските тврдења ја поткопуваа самата причина зошто Македонија може да се согласи да стане Северна Македонија – македонскиот јазик и правото на слободно изразување на својот идентитет. Историјата и јазикот на Македонците секако не треба да бидат предмет за преговори со Бугарија или дел од процесот на пристапување во ЕУ. Постепено, барањата на Софија се проширија, и со вклучување на етнички Бугари во Уставот на соседот и неосновани тврдења за системска дискриминација на Бугарите. Овие тврдења, исто така, беа засновани на сомнителни основи, кои не беа поткрепени со никакви докази од многуте извештаи на Советодавниот комитет на Советот на Европа кој го надгледува спроведувањето на правата на малцинствата. Меѓу владите на другите земји членки бугарските тврдења нашироко се сметаат за произволни и смешни.
Последователните претседавачи со ЕУ – Германија, Португалија и Словенија – вложија огромни напори за да се најде излез, но Софија се спротивстави, главно поради нестабилните влади и заострувањето на домашните политички фронтови. Во последните денови од француското претседателство со ЕУ, Париз поднесе предлог што беше прифатен од Бугарија. Сепак, пакетот, и покрај некои мали ревизии на првичниот предлог, има два големи недостатоци: прво, за правилно отворање на пристапните преговори, Скопје мора прво да го промени својот устав за да ги вклучи Бугарите (а тоа се 3 504 граѓани според неодамнешниот попис) во преамбулата. Актуелниот устав веќе споменува четири народи, покрај македонското мнозинство, и треба да наведе уште неколку пред тој бројно да достигне големина на мало бугарско малцинство. Иако владата се согласува да го измени Уставот, ѝ недостига двотретинско мнозинство во парламентот за тоа да го направи. Опозицијата, и можеби неколку помали политички партии кои сега се дел од парламентарното мнозинство се против, а изгледите дека мнозинството ќе се собере се мали. Северна Македонија ќе заглави неможејќи да дојде до двотретинско мнозинство. Ако тоа се случи лесно ќе биде да се префрли вината за застојот на Скопје.
Националистички насилници
Сепак, ова само ќе ги охрабри екстремните националисти, вклучително и насилниците кои упаднаа во парламентот во 2017 година и претепаа пратеници. Загрижувачките насилни инциденти поврзани со протестите во последните денови само ги покажуваат ризиците за зголемени меѓуетнички тензии ако не успее лош предлог, а граѓаните се чувствуваат како уште еднаш да бидат заглавени на долг рок. (Двојните стандарди се фрапантни. Бугарија не само што одбива да спроведе неколку пресуди на Европскиот суд за човекови права поврзани со слободата на собирање на бугарските граѓани кои се изјаснуваат дека се етнички Македонци, туку инсистира дека ништо во процесот на пристапување не може да се толкува како признавање на постоењето на македонскиот јазик од Софија. Во суштина, Бугарите треба да бидат во Уставот на Северна Македонија до македонскиот народ што официјална Софија не го признава.) Второ, предлогот е увоз на билатерални прашања од историјата и поврзани прашања во процес кој треба да биде за демократски и економски реформи. Дури и ако Северна Македонија успее да го измени својот устав, нејзиниот напредок кон членството во ЕУ нема да биде само за владеењето на правото, демократијата и другите европски стандарди, туку динамиката ќе зависи и од тоа дали историчарите се согласуваат со нивните бугарски колеги. За прв пат во историјата на проширувањето, Европската комисија ќе известува за историски и слични поврзани прашања.
Со ова се ризикува целосно да се стави настрана процесот на пристапување и претставува опасен преседан. Со попуштање пред најнационалистичките барања на поединечна земја членка, предлогот и со ЕУ, се охрабруваат другите да го сторат истото. Имајќи предвид дека постојат малцинства и билатерални прашања меѓу сите аспирантки од Западен Балкан и нивните соседи во ЕУ, предложеното „решение“ не ја враќа Пандора во кутијата, туку наместо тоа го охрабрува секој од нив да ги стави своите прашања на дневен ред и не само да го стопира проширувањето на неодредено време, туку, исто така, сето тоа да се направи за ревизионистичко националистичко малтретирање од помоќните соседи против оние што надвор од ЕУ. Тоа не само што ќе го закопа процесот на проширување, туку и сериозно ќе му наштети на и онака расипаниот имиџ на ЕУ во регионот. Имајќи ги предвид поголемите геополитички прашања, ова изгледа како ризик што ЕУ не треба да биде подготвена да го преземе. Иако искушението може да биде големо да се протурка лоша зделка за да се придвижи веќе заглавениот процес, предлогот каков што е сега, веројатно ќе го постигне спротивното, повеќе стагнација, повеќе фрустрации, па дури и дестабилизација.
- Флоријан Бибер е професор на Универзитетот во Грац и ја координира Советодавната група за јавна политика – Балканот во Европа (БИЕПАГ)
- Никола Димитров е поранешен министер за надворешни работи на Северна Македонија и е член на Советодавната група за јавна политика – Балканот во Европа (БИЕПАГ)