Тоа е само еден од заклучоците во истражувањето „Минатото помеѓу нас“, чиј автор е Наум Трајановски. Ставовите на испитаниците се обезбедени преку фокус групи од Македонци и Албанци од земјава, во повеќе возрасни категории
Резултатите од истражувањето беа предмет на дискусија во Скопје, на кој учествуваа социолози, историчари, антрополози и други профили на научници од земјава и од регионот
Илинден е единствениот државен празник за кој и Македонците и Албанците во земјава имаат длабока почит, а на прославата се гледа како на нешто заедничко. Така, грубо, гласи еден од заклучоците во истражувањето на Центарот за истражување на национализмот и културата со наслов „Минатото помеѓу нас“.
Интересен наод е дека и кај испитаниците Македонци и кај испитаниците Албанци, со кои е работено во фокус-групи, таква почит уживаат некои празници од минатата држава – како на пример 29 Ноември, кога се одржало второто заседание на АВНОЈ.
За речиси се останато, граѓаните можеби имаат почит, но не и чувство на споделено минато.
„Перцепцијата дека националните празници не промовираат заедничко чувство на колективно минато или заедничка иднина најмногу беше истакната од постарите етнички Албанци. Тие го споредија „естетскиот“ карактер на југословенските празници – во кои, според нив, се нагласувало заедништвото – со ексклузивистичката рамка на поновите национални празници, како Денот на македонската револуционерна борба“,
пишува во истражувањето.
„Тоа што беше поинтересно е дека постарите генерации, главно над 60 години, едноставно лесно скокаат од празници кои биле дел од таа некогашна социјалистичка Југославија на некои денешни празници, така што тоа беше еден од интересните наоди. Во однос на другите, да, беше прилично очигледно да се види дека различните етнички групи си имаат свои празници кои историски ги третираат главно како поважни. И, исто така еден од главните наоди во истражувањето беше дека религиските празници предничат“,
вели Наум Трајановски, автор на истражувањето.
Што значи тоа дека религиските празници предничат, е детално образложено во истражувањето:
„Учесниците во сите групи го споделија ставот дека националните празници не им служат како повод за размислување за историските настани, туку како неработни денови. Младите учесници во голема мера ги споделуваат ваквите ставови, при што, исто така, ги посочуваат религиозните празници како позначајни,“
се наведува во истражувањето.
Авторот, Наум Трајановски, чиј професионален интерес е пред се социолошки и кој последниве години работи во Варшава, ги презентираше наодите пред поширок експертски аудиториум во Скопје, составен од историчари и социолози од земјава и регионот. Како и тој, и тие работат на теми поврзани со колективното сеќавање.
Универзитетската професорка од Косово, Вјолца Красниќи, смета дека истражувањето е редок обид да се разговара за минатото надвор од државните наративи и политиката на меморија.
„И мислам дека една од најголемите придобивки и важноста и релевантноста на студијата е тоа што таа ја спушта темата до социјалните групи, што исто така се надоврзува на историјата не како наратив, како знаење произведено од елитите и само елитите и политичките елити, туку и историјата како социјален процес. Како процес на различни социјални групи кое влегуваат во дијалог за минатото и сегашноста и како минатото и сегашноста ја формираат иднината“,
посочи Вјолца Красниќи, универзитетска професорка од Косово.
Нејзината колешка од Србија, Астреа Николовска, се надоврза со тезата дека истражувањето овозможува и да се види како луѓето ја живеат научената историја.
„Mислам дека причината зошто треба да го знаеме тоа е за да разбереме како секојдневниот живот е информиран од историјата, како различните институции што луѓето ги градат, односите што ги градат, исто така и прославите за кои зборувате, пријателството, непријателствата, љубовта и многу други аспекти на секојдневниот живот, како сето тоа е информирано од разбирањето што е историја“,
кажа Астреа Николовска, универзитетска професорка од Србија.
А, една од работите за која се согласиле и Македонците и Албанците испитаници, од различни возрасни групи, е дека историјата е посредувана од странски и домашни фактори. Или, како што изјавил еден испитаник, дека е „пеглана“.
Овој и заклучокот од истражувањето дека испитаниците мислат дека главни креатори на историјата се политичките партии, предизвикаа најбурна дискусија.
Ми се разнесе умот додека седев и го читав ова, дека политичките партии се главните креатори на историјата. И тогаш си помислив, па, го знам ова и тие на некој начин и се, но тоа е толку лудо да се види напишано и да се биде свесен дека ова што го знаеме, луѓето всушност го кажуваат во оваа прилика, кога исто така можат да кажат дека тоа се наставниците, интелектуалците, не знам, овие или оние актери, но не, политичките партии се главните креатори на историјата.
рече Николовска.
„Мислам дека исто така меѓу граѓаните и државата, политичарите, постои голема разлика. Граѓаните го чувствуваат тоа дека немаат глас. Дека тие не се креатори на социјалната историја или било кој друг начин на историја. Мислам дека ова е знак на отпор“,
додаде Красниќи.
„Дали кога ги обвинуваме или утврдуваме дека политичките партии се креатори на историјата, дали мислиме на нашите или нивните политички партии? Зашто кај нас и политичките партии се поделени на наши и нивни? Дали Македонците мислат дека се албанските политички партии се креатори на историјата, а Албанците мислат дека се македонските, тоа ми остана дилема“,
кажа Виолета Петровска-Бешка, универзитетска професорка во пензија.
„Она што сега ни треба на нашите дисциплини е едно критичко навраќање, тоа што во некој контекст веќе се прави. За волја на вистината морам да речам дека во антрополигијата малку повеќе успеавме да се одлепиме и да кажеме – чекај, тука сме грешеле, тука сме пишувале. Кај историчарите за жал, кога велам историчарите, мислам на поголемата група, „мејн стрим“ на историјата и историографијата, се уште тоа оди многу потешко“,
рече Љупчо Ристески, универзитетски професор.
Сепак, фактот дека жителите на земјава гледаат на националните празници повеќе како на слободен ден, води до заклучок дека државата не е баш најуспешна во наметнувањето на колективно чувствување на институционализираната историја.
За разлика од, на пример, Хрватска.
„Во Хрватска, државата успешно креираше култура на сеќавање, независно дали станува збор за Вуковар, дали е операцијата „Олуја“ или Книн, што ги вклучува сите општествени слоеви. Меморијата е жива, преку училиштата, учебниците, политичките комеморации, но би рекол дека големата разлика споредено со она што го покажа истражувањето во Северна Македонија, е популарната култура. Во Хрватска, 90-тите се присутни во популарната култура – филмови, популарна музика, но и како што покажа моето лично истражување, преку мурали, улична уметност која говори за минатото. Минатото е всушност преживеано искуство“,
порача Вјеран Павлаковиќ , универзитетски професор од Хрватска.
Но, пристапот во Хрватска, довел до други проблеми.]
„За жал, во Хрватска, има толку многу меморија што мислам дека понекогаш се памети на погрешен начин. Преку раст на национализмот. И преку односите меѓу етничките групи. Со неодамнешните напади на српските групи и културни клубови во Хрватска во последните неколку недели“,
додава Павлаковиќ.
Дали креирањето државна историја може да ги спојува или ги раздвојува групите во едно општество? Дали таквиот пристап може да изгради заедничка или нужно води до создавање паралелени истории? Ова се само дел од прашањата кои ги отвори истражувањето и на кои, практично, и не може да има дефинитивен одговор.
Кога се во прашање Македонците и Албанците, една од допирните точки им е тоа што при градењето на личното сеќавање не се подложни само на наративите кои ги создава формалната историја, туку и на личното искуство.
„Она што мене ми беше интересно се заедничките обрасци на сеќавање на македонските и албанските групи, значи се работи за тој скок меѓу како беа, „преживеана и апстрактна историја“. Се работи за тој скок, кај што испитаниците прилично лесно скокаат од нешто што е официјална историографија и нешто што го имаат слушнато, што го имаат научено, во однос на нешто што е преживеано, семеен наратив. Истиот начин беше на комуницирање на историски пораки меѓу двете групи. Така да тоа е нешто што можеме да го развлечеме како заедничка сврзна точка“,
додаде Трајановски.
И покрај ставовите дека историјата е испеглана и дека е државен и политички производ, истражувањето покажало дека граѓаните постојано учат за минатото. И младите и старите. Разликата е во изворите што ги користат. Повозрасните испитаници учат од телевизија, книги и т.н. традиционални социјални медиуми. Младите не се заинтересирани за тие формати, туку учат преку документарци и долгометражни филмови кои може да се следат преку електронски платформи.